Уло илышым – наукылан
Элна тӱрлӧ йодыш дене шымлыме пашалан уло илышыштым пуышо, кугу сеҥымашыш шушо учёный-влаклан поян. Нунын радамыштышт – Марий Элын уста шымлызыже-влакат. Кызыт нуно могай йодыш дене пашам ыштат – В.М.Васильев лӱмеш Йылмым, сылнымутым да историйым шымлыше институтын учёныйжо-влаклан лач тиде йодышым пуышна.
ОЛЕГ СЕРГЕЕВ, филологий науко кандидат, доцент, «Йылме» направленийын кугурак научный пашаеҥже:
— Икымше ий огыл ынде марий возыктышын вияҥ толмо корныжым шымлем, а тидлан шуко гана Российысе тӱрлӧ архивыште лияш перна. Кодшо ийын октябрь-ноябрь тылзылаштыже кок кугу тыгай верыш миенам: Озаҥыш, Татарстан Республикын Национальный да Киров оласе кугыжаныш архивлаш. Тиде гана тушто аралалтше савыкталтдыме мутер-влакым кычальым, шергальым. Мутат уке, южыжо палыме улыт (шке жапыштыже нуным онченам), но жап – 35 ий – эртен, сандене ынде у семын, угычын, вес могырым шергал лектым. Тылеч посна уке-уке да у материалымат муаш лиеш. Мутлан, ме палена, возыктыш – тиде буква дене возымаш да буква дене серыме деч ончычсо возыктыш. Мемнан моло калык семынак «тамга» манме возыш дене палыме. Тамга але пале. Икымшыже тюрк йылме гыч шкенан «пале» мутым шӱкен луктын. Садлан кызыт «тамга» манын кумдан кучылталтеш. Кировышто лиймем годым вучыдымын моткоч поян материалым верештым, тиде – марий тамга-влак. Тыгай материал, мутат уке – моткочак кӱлешан.
Тылеч посна, палемдышым, эше савыкталтдыме мутер-влакым шымлем. Нуно ик экземпляр дене аралалтыныт да, чаманаш логалеш, мемнан деч тораште улыт. Ӱмаште кок олаште лийынам, а умбакыже чыла сай лиеш гын, тений Санкт-Петербургыш миен толнем: Россий Науко академийын Востоковедений институтышкыжо, тыгак Россий академий наукын Санкт-Петербургысо филиалышкыже, туштат XIX-ше курымын кокымшо пелыштыже ямдылыме ик экземпляр дене аралалтше, шагал-шуко ныл мутер уло. Нуным шке жапыштыже онченам, кызыт угыч миен шергалаш кумыл уло.
СЕРГЕЙ СВЕЧНИКОВ, историй науко кандидат, «Этнологий» направленийын вӱдышӧ научный пашаеҥже:
– Кызытсе шымлыме пашам — XV-XVII курымлаште марий ден Юлсерысе моло – чуваш, мордва, удмурт, татар, руш – калык-влак кокласе вашкыл. XV-XVI-ше курымла – Озаҥ ханствын жапше, а XVII-ше – марий кундемнан Руш кугыжанышыш пурымо пагытше. Чылан палена: ты йыжыҥ пеш неле ыле, шуко сар лийын. Тыгай лектышыш шуынам: калык эн чотшо сарым, кредалмаш-шамычым шарнен кодын, туге гынат ты пагытыштак тыглай илыш эртен: ваш-ваш сатум ужалкаленыт, унала коштыныт, ӱдырым налыныт да марлан лектыныт, йочам ончен куштеныт, пашам ыштеныт… Икманаш, калык-влак икте-весе дене кылым кученыт. Мутлан, Озаҥ ханстве жапыште марий ден руш-влак коклаште поро кыл лийын: олыкмарийжынат. курыкмарийжынат, вӱтламарийжынат – чылан. Калык-влак коклаште эре сар лийын огыл. Курыкмарий-шамыч Сурский торгыш коштыныт, тидын нерген шукынжо огыт пале, а тидыже Озаҥ ханстве жапыште Васильсурск воктене лийын. А руш-шамыч Торгацашке коштыныт, тиде ярмиҥгаже курыкмарий мландыште эртен. Але вӱтламарий-шамычым налаш. XV-XVI-шо курымышто Вӱтлаште руш монастырь лийын, а воктеныже – ял-шамыч. Монастырьжымат, ялжымат марий-влак тӱкен огытыл, руш-шамычат – тыгак. Пырля иленыт. Шанчара кундемыште вес вер гыч куснышо руш-шамыч иленыт, нуно марий-влаклан полшеныт.
Тиде йодышым эше XX-шо курым тӱҥалтыштак шымлаш тӱҥалынам, диссертацийым Марий кундемым Руш кугыжанышыш ушнымо пагыт дене кылдалтше темылан араленам. Чынжым гын, ты жап нерген материал пеш шагал, эре кычалман, сандене кажне у увер – тиде пеш кугу событий манын каласаш лиеш. Эн оҥайже, очыни, XV-XVI-ше курымласе марийын тӱсшӧ, поснак – пӧръеҥ-влакын. Мутлан, нуно ӱпыштым чыла тӱредыныт, но ӱдырым налдымыже вуйлепыштыже коден да тудым пунен сакен. Марий калык тиде жапыште пеш тале лийын, туге гынат сар годымат вес калык дене эреак келшен илаш тыршен. Эн кугу келшымашыже – чуваш-влак дене, нунын кокла гыч шукынжо – марий калыкын тукымжо. Монографийым вес ийын ямдылен пытараш шонем.
ОЛЬГА ОРЛОВА, историй науко кандидат, «Социологий» направленийын вӱдышӧ научный пашаеҥже:
– Мемнан тӱшка темына – Марий Элын социальный могырым вияҥмыже. Ты программын кышкарыштыже тыгак таче регионыштына йот элла гыч толшо-влак да кундемыштына илыше калык кокласе вашкылым шымлена. Тылеч посна вес темына тыге маналтеш: «Социокультурные факторы в контексте ценностных парадигм населения Республики Марий Эл на современном этапе». Рашракше – калыкын идентификацийже нерген. Ты йодышым историй науко кандидат, кугурак научный пашаеҥ Гульнара Зеленеева шымла. Вес йодышна Марий Элыште олаште илыше-влакым социокультур могырым шымлыме дене кылдалтын. Пытартыш перепись ончыктен: таче кечылан республикыштына шукынжо олалаште илат, ялыште – шагалрак. Ты пашам мучашлымеке, ялысе калыкым шымлаш тӱҥалына манын шонена. Тыге гына ик тичмаш сӱретым ыштен кертына. Социологийын задачыже-влак кокла гыч иктыже – обществе ден кучем коклаште вашмутланымашым ышташ. Мом калык шона, тудым мо тургыжландара – кучем палышаш да кӱлеш пашам ыштышаш.
ОЛЬГА КОШКИНА, историй науко кандидат, «Историй» направленийын вӱдышӧ научный пашаеҥже:
– Историй направлений дене институтышто ныл еҥ пашам ыштена. Мый Кугу Отечественный сар жапыште кундемнан эртыме корныжо дене кылдалтше йодышлам шымлем, Марий АССР-ыште 1941-1945 ийлаште оборонительный рубежлан пӧлеклалтше монографийым ямдыленам.
Алексей Кудрявцев Икымше тӱнямбал сарыште марий кундемна гыч кредалше салтак-влак нерген материалым пога. Кызытлан Царевококшайск ден Козьмодемьянск уезд-шамыч дене кылдалтше кок «Шарнымаш Книгаже» савыкталтын. Ынде тудо кумшо томым ямдыла. Вес пашаеҥна Олег Петров Марий кугыжаныш университетыште «Марий автономный областьыште 1920-шо ийласе периодике савыктыш» диссертацийым арален. Кызыт научный вуйлатышыже дене пырля монографийым савыкташ ямдылат да 30-шо ийласе периодике савыктышым шымлаш тӱҥалыт. Ик эн самырык пашаеҥна, Марий кугыжаныш университетын «Воскресение» отрядшын боецше Павел Леханов Кугу Отечественный сар жапыште марий мландыш Москва да Москва область гыч эвакуироватлалтше-влак, тушеч кондымо предприятий да моло объект нерген материалым шымла.
Палемдыман, ме МарГУ гыч коллеге-влак дене пырля пашам ыштена, тыге кок том дене «Марий Элын историйже» книгам савыктен луктынна.
ТАТЬЯНА НИКИТИНА, историй науко доктор, «Археологий» направленийын тӱҥ научный пашаеҥже:
– Пытартыш 20 ийыште, можыч, уло науко пашам марий калыкын этнический историйжым шымлыме дене кылдалтын. Ӱмаште мыйым Венгрийыш ӱжыныт, тушто монографием савыкталтын, тудыжо ӱштӧ сӧрастарышлан пӧлеклалтын. Икымше ончалмаште ты теме аҥысырла чучеш, но тиде тыге огыл: археологий экспедицийла годым мумо экспонат-влак кокла гыч тиде категорий Касвел Европо гыч тӱҥалын Урал вес могыр марте финн-угор-влак кокласе кумда культур кылым пален налаш полша.
Пытартыш кум ийыште Чуваш кундем Моргауш районысо Амоксар отрошто археологий шымлымашым эртарем. Тудыжо марий калыкын историйже дене кылдалтын. Тушто ме шӱгарлам верештынна. Кызыт эртыше экспедицийыште мумо материал-влакым обрабатыватлем. Мемнан тыге: отчётнам Россий Науко академийын Археологий институтшо пеҥгыдемдышаш, вара мыланна тудо верыштак умбакыже пашам ышташ разрешенийым пуат.
Г.Кожевникова ямдылен
Фотом МАРНИИЯЛИН официальный сайтше гыч налме
