Юлия Светлакова
Кужэҥер кундемысе Пӱнчерйымал ялыште шочын-кушшо кум йолташ кова ила: Наталья (Чачук) Васильевна Изергина (Кошпаева), Екатерина (Качырий) Васильевна Изергина (Кошпаева) да Зинаида Матвеевна Изергина (Кошпаева). Нуно чыланат сарын йочаже улыт. Токтайбеляк школышто тунемыныт. Кумытынат йӧратен марлан лектыныт. Свердлов лӱмеш колхозышто дояркылан пашам ыштеныт. Кужу жап сайын тыршымыштлан нунылан «Пашан ветеранже» медальым пуэныт.
Чачук кова. Паша – эм
Кугу Отечественный сар жапыште Наталья Васильевна изи шольо-шӱжарже- влак дене пырля тулыкеш кодын. Лу ийымат темен шуктыдымо ӱдыр май гыч сентябрь марте кӱтӱчылан коштын.
– Икана пылан игечыште ушкал-влак ик могырыш каеныт, а шорык-влак – вес велке, – каласкала 90 ияш кова «Изи шӱдыр» йоча ушемын ӱдыржӧ- влаклан. – Чыла вольык Башкир лӱман ялысе еҥ-влакын пакчашт мучко шаланен пытен. Уло калык тудым иктеш чумыраш полшен. А мый шортам: ала вольыкын теммыжлан куанен, ала еҥ-влакым изиш пакчасаска деч посна кодымемлан ойгырен. Намысын чучын…
Кугурак лиймекыже, Чачук имне дене пасум куралын, росотам ончен-куштен. Паша саскажым имне дене олаш шумеш ужалаш кондыштарен да оксам ыштен. Сар жапыште ик кечаш пашалан кок килограмм пырчым пуэныт. Мӧҥгыштӧ ушкалым, шорыкым онченыт. Чияшыжат лийын огыл. Межым шӱдырен, вынерым куэн, мыжерым ургыктен.
Наталья Васильевна шарналта, кузе ноябрь кечын коҥгашт пӧртйымак волен шинчын. Ончылно – кылме тылзе. Уло ял дене пашалан пижыныт: пырням алмаштеныт, коҥгам оптеныт. Кызытат пошкудо-влаклан тауштен ила.
Кумло кум ий колхозышто пашам ыштымеке, сулен налме канышыш лекмекат, Топкавлак (Токтайбеляк) комплексыш пасу гоч кок уштышым йолын ушкал лӱшташ коштын. Тыге кандаш ий куржталын. Изиж годым уржавуйым шӱгынчын кочкын гынат, паша садак айдемыш луктын. Пелашымат муын, пырля ваш келшен иленыт. Гришаже Пӱнчерйымал гычак, механизатор лийын.
– Авамын тазалыкшылан полшышо эм – тиде паша. Пашаште гына тудо шке пиалжым ужеш, – палемда Чачук кован ӱдыржӧ. – 85 ияшыж марте ушкалым ашнен, шӧрым колтылын. Шудым леваш коклаш шкеак нӧлтен: кандыраш опта, чотрак шупшыл шында да, тошкалтыш дене эркын-эркын кӱзен, шудо орам почешыже шупшеш. Кызыт чывым куча. Очыни, пашаланак кӧра юмо вийым, тазалыкым пуэн шога.
Чачук кован вич йочаже уло. Нуно ача-ава суртыш эре толаш, полшаш тыршат. Уныкаже-влакымат пакча пашалан туныкта.
Качырий кова: «Фронтлан полшенна…»
Чачук кован йолташыже, 1935 ийыште шочшо Екатерина Васильевна, шарналта:
– Сар тӱҥалме ийын ачам пелен конюх пашам ыштенам. Изамым армийыш ужатышна. Ачамже граждан сарыште кредалын, пудыргышо кидан пӧртылын. Сар тӱҥалме кечылан ачам-авамын лу йочаж гыч нылытын гына кодынна, чылан тиф дене черланен коленыт.
Мыланем изинекак сурт кӧргӧ сомылым шукташ логалын: пакчаште шӱкым кӱрынам, вӱдым оптенам, чывигым шогертен деч ороленам, чыве муным погенам, казалан шудым пукшенам… Фронтышко пакчагӧргӧ саскам, муным, шылым, каза шӧр-торыкым, коштымо пареҥге шӱмым, тумлегым, поҥгым, пидме меж чулкам колтедаш полшенам… Лу ияш лиймеке, ме, йоча-влак, колхоз пасушко тавален-тавален шӱк кӱраш коштынна. Тидлан пел кремга киндым пуат ыле. Тыге илен лектынна…
Сар жапыште пеш чот орланеныт: кеҥежым полдыраным, урвочым, шинчаланшудым, емыжым, иле пушеҥгын шӱмжым кочкыныт. Шӱрым пареҥге да йошкарушмен пылышым да изиш уржа ложашым лугалтен шолтеныт. Тыге кушмо гынат, Качырий кандаш классым нылытанлан да визытанлан тунем лектын.
Качырий кован каласкалымыжым колыштат да йодыш лектеш: калык тунам кузе чытен илен лектын? Вашмут икте: туто пырче рок йымалнат огеш шӱй – шытен лектеш.
– Сар пытымеке, лучко ияшем годым, Морко велыш Визым Кутыр ялыш чодыра руаш колтеныт. Паша пеш неле лийын: купышто пушеҥгым пӱчкедет, йӧрыктет, нумалат, трактор терыш пу сорымым оптет. Йолчием нӧра. Кӧн кемже уке, йыдал йола пашам ыштен. Тыге шуко марий ӱдырамаш черланен колен. Мый пиаланрак лийынам: мӧҥгӧ колтеныт… Варажым коло вич ий колхозышто дояркылан тыршенам. Тудо жапыштак Кугорнымбал ялысе клубышто пелашем ден коктын марий спектакльлаште келшен толшо тӱрлӧ рольым модынна. Пелашемже, Матвей Ильич, колхозышто трактористлан ыштен. Совпартшколым тунем пытарымекше, комплекс начальниклан шогалтеныт. Варарак агроном, комбикорма завод директор лийын. Сулен налме канышыш лекмыж деч ончыч Свердлов лӱмеш колхозышто склад вуйлатышылан тыршен. Кызыт мый пенсийым налам, кугыжанышлан тау. Эргымын ешыштыже илем, – мучашла Качырий кована.
Зина кова. Илышын нелылыкшым сеҥен…
– Авамын каласкалымыж гыч шарнем, кузе ачамым элнам тушман деч аралаш армийыш налыныт. А ме, кутко наре йоча-влак, кӱварвалне шинчена. Тыгыдыже магырат. Мый сурт сомылкам ышташ тӧчем. Авам тулым конгаш пышта. Бригадир пӧртыш пура да коҥгашке вӱдым оптал кода. Телым пӧртыштӧ йӱштӧ. Авам кӱвар ӱмбаке одеялым кудалта да кочкаш шынден кода, кечыгутлан пашаш лектын кая. А мый изирак-шамычым онченам. Кызытат тудо пагыт шинча ончылно, – каласкала кумшо йолташ кова – Зинаида Матвеевна. – Кертмем семын школыш кошташ тыршенам. Чияш лийын огыл. Йӱштыштӧ кылмен коштмылан кӧра вуйышто кокша лектын шинчын. Рвезе-влак шовычым шупшылыт – вуйыштем чыла вӱр, мыйым воштылыт…
Ме ачан сар гыч пӧртылмыжым вученна. Эрдене эрак кынелынна, пулвуйыш сукен шинчын, саҥга дене кӱварым перкален, Юмо деч ачана пӧртылжӧ манын йодынна. Шурно сайын шочшо манынат кумалынна. Кочкаш лийын огыл. Лавыраш пижын-пижын, шыжым шӱйшӧ пареҥгым погенам. Авам вара лепошкам ыштеден…
Икана сакырым кочмо шуын колтен. Кум кече почела ковам деке куржталынам да изи совла дене сакыр пудыргым йодде нуленам. Нылымше кечынат каенам. Нулалынам – шинчал. Ковам ондален. А визымше кечын, ончем, коштымо туара мешак кеча. Мый адак шӱдыральым. Вес кечын ковамже воштылеш: «Чоя корак торыкем нумалеш, ынде мешакыште коштымо торыкем кӱшкырак сакем». Тыгак ыштыш.
Сар деч вара колхозым нӧлташ кӱлын. Кечывалым пасушто але складыште пашам ыштеныт, а кастене имньым кӱташ логалын. Зина мален темын огыл. Икана шудым да олымым сортироватлаш кайымекше, каван ӱмбач камвозын. Шымше класс деч вара ложашым пазарыш ужалаш коштын. Оксаж дене йыдалым налын толеден. А 14 ияшыж гыч сортоучасткыште неле пырче мешак-влакым кокымшо пачашыш нумалын. Лийын тугаят: ӱдыр тошкалтыш гыч камвозын да неле мешак дене пызырналтын. Очыни, тидыжат тазалыкшым лунчыртен, ончыкшым йочан лийын кертын огыл. Пелашыж дене Надя лӱман ӱдырым ончаш налыныт, тудо нунылан ача-авалык пиалым пӧлеклен.
– Нылле ий фермыште дояркылан тыршенам. Колхоз пачерым пуэн. Шуко пӧлекым, медальым кучыктеныт. Ачам-авам ончен куштымыштлан ом ӧпкеле. Ешем дене куанен илем, – манеш Зина кова.
Кугу Сеҥымашым кондаш кандашле ий ожно элыштына изижат-кугужат, фронтыштат-тылыштат шкем чаманыде тыршеныт. Марий ӱдырамаш-влакынат тыште надырышт серыпле. Чап лийже нунылан!
…Сар годсо патыр марий вате-шамычлан,
Сукен, вуйнам савалтена айста чылан –
Но тиде нунылан шагал лиеш…
Май кечын гӱж пеледше ломбо шоҥышто,
Ший-шӧртньын лойгышо кечан пылвомышто
Чап лӱмышт нунынат волгалт кодеш!
Юлия Светлакован фотожо-влак.
Савыкташ Геннадий Сабанцев ямдылен.
