Тачысе темылан
Экокаҥаш
Пушеҥгат шоҥгемеш – алмашташ кӱлеш
Йошкар-Ола – ужар ола, моктанена ыле ончыч. Но тиде тӱсшым тудо йомдарен ок тол? Теве мо шотышто тургыжланаш таратыш ола администрацийын изи залыштыже эртыше «Йошкар-Ола округым ужартымаш: нелылык да тушеч лекме корно» шанче-практике семинар.
Ужарге дене шӱлаш…
Семинарыш кайыме деч ончыч, Ленин площадь дене М.Шкетан лӱмеш Марий национальный драме театр деке миен, воктенже нӧлталт шогышо ужар кож-влакым тӱслен ончальым. Да кенета чаманен колтышым: ик велне кугу пушеҥгын укшлаже палынак кошкен шуктеныт, вес велне самырык кожак ала-молан саргаяш тӱҥалын. А вет рӱдӧ площадьлан да театр кумдыклан лачак кож-влак идалык мучко ойыртемалтше ужар тӱсым да чаткалыкым пуэн шогат…
– Ала-кунам жапше годым вургыжшо чонан еҥ-влак тыгак каҥашаш погыненыт да олам ужарташ пижыныт. Да тидын саскаже кызытсе марте мемнам куандарен. Но олаште илаш да ужарге дене шӱлаш (а мо, оҥайын каласыме – авт.), ӱмылыштӧ каналташ йӧн уке гын, тиде пеш сай олажак огыл. Сандене тугай жап толын шуын, олана ончыкыжо чынжымак ужарге кодеш але уке, тиде мемнам онча. Тышке ты йодышым шымлыше специалист-влак погыненыт. Чын корным ойырен налмаште нунын ойышт пайдале лиеш. Адакше студент ден тунемше-влакат толыныт, вет ончыкыжо тидын дене кылдалтше пашам лачак нунылан шуйыман, – каласыш семинарым почмо годым Йошкар-Ола администраций вуйлатышын алмаштышыже Людмила Новосёлова. Тудо олан мэржын икымше алмаштышыжын пашажым шуктышо Лев Безденежныхын мутшым шуйыш.
Таза пушеҥге шагалемеш
Семинарым вӱдышӧ, ола администрацийын экологий да пӱртӱс дене пайдаланыме комитетшын председательже Оксана Соловьёва МарГУ-н экологий кафедржын специалистше Елена Сарбаевалан мутым пуыш. Вет лачак ты кафедр студент ден магистрант-влак полшымо дене олаште ятыр ий шымлымаш пашам эртарен шога. Пытартыш жапыште тидлан эше дистанционно зондироватлыме йӧным, сандалык гыч налме снимкылам, кучылтыт. Мемнан дене олаште шуркедылше иман (колючий манме) кандалге але ужар кожым ятыр вере шындыме гын, эсогыл тушеч налме снимкыла гычат тудын хлорофиллже иземме палдырна. Адакше кызытсе данныйым индеш ий ончычсо дене таҥастарен ончалме негызеш рашемдыме: таза пушеҥге ола мучко ты кӱчык жапыште 15 процентлан шагалемын. Шымлызын ойлымыж почеш, тыгай кож 50 ий наре гына шке сӧраллыкше дене куандара, а вара тӱсшымат, южым эрыктыме пайдалыкшымат пеш писын йомдара.
Сандене колыштшо-влакын тыгай йодышыштат лекте: «Локтылалтше кожым кужунрак чытыше вес тӱрлӧ пушеҥге дене вашталташ келшен ок тол?» «Лиешат дыр, – вашештыш специалист, – но кож телымат олам ужарта да идалык мучко ты пашам шукта. Иман пушеҥгылан лишыл вес тӱрлӧ декоративный сортат уло. Тудо кожлан ок шу гынат, алмаштен сеҥа. Но мом ойырен налаш, шоналтыман».
Ок лий мо ӱмырыштым шуяш?
Мутат уке, оласе ойыртемалтше верлаште – рӱдӧ площадьыште, марий драмтеатр воктене, тӱвыра да каныме рӱдӧ паркыште, Воин Чап мемориал комплекс кундемыште, республикын правительствыже ден олан администрацийже ончылно – ужар кожлам ужын тунеммеке, нунын саргаяш тӱҥалмышт вигак шинчаш пернат. А ок лий мо нунылан полшаш, ӱмырыштым шуяш? Ты шотышто МарГУ-н вес специалистше Екатерина Старикова тыгай ойымат темлыш: кушкылым да кушмо верым эскерен шогаш, кӱлеш годым ӱяҥдышым пуаш да вӱдым шаваш…
– Шарнеда, ола администрацийын зданийже ончылно кож-влак черланен саргаяш тӱҥалыныт, да руаш логалын. Калыклан тиде пеш вучыдымо лийын – тугай шылталымаш ылыжын! Нуным куклен, изи кожлам шындымеке веле лыпланеныт. Тидыже мо нерген ойла? Кеч-кунамат ушыштына кучышаш улына: ме пӱртӱс гыч лектынна. Сандене тудым – кажне вондерым да пушеҥгым – эскерыде да перегыде ок лий. Тунам нунын ӱмырыштат кужу лиеш. А жапышт толын шуэш але полшаш лийдымын черланат гын, кораҥдыдеат ок лий, уке гын молым черландарен кертыт. Тидымат умылен вашлийшаш улына, – мутланымашке ушныш ола администраций вуйлатышын, мэрын, пашажым жаплан шуктышо Антон Трудинов. Тудо олам тӱзатыме да ужартыме пашашке студент ден тунемше-влакымат чолганрак ушнаш ӱжӧ.
Кож олмеш – сирень, акаций…
Да, мо шонеда, ПГТУ-со садово-парковый чоҥымаш, ботанике да дендрологий кафедр гоч толшо студент-влак кокла гыч икмынярышт эсогыл шке проектышт дене палдарышт. Анна Кудыкова ончычсо Совет пӧрт (Ленин проспект, 38) зданий ончылно скверым у семын тӱзаташ темлыш. Кушкылым шындыме, каныме теҥгыллам вераҥдыме, лампыла дене волгалтарыме шотышто ойжо оҥайын чучо. Татьяна Московкинан Восточный микрорайонысо кудывече кумдыклан у тӱсым пурташ шонымыжо пеш келшыш. Тӱҥжӧ – тудо тушто ужартыме да йӧнештарыме дене пырля марий сыным ужнеже.
Ксения Полевщикован М.Шкетан лӱмеш театр воктенысе кумдыкым да скверлам у семын ужмыжо ойыртемалтше. Пешыжак ынышт ӧр манын, тудо тӱҥалтыштак каласыш: «Мемнан ончылан тыгай задаче шындалтын ыле: театр йыр улшо кугу кушкыллам шотыш налде, тӱзатыме вариантлам темлаш. Кызытсе сквер-влак театр воктене верланеныт гынат, нунын театр шӱлышым шижтарыше, оласе калыкым да унам савырыше акышт уке». Студент группышт дене ямдылыме кок вариант дене палдарыш. Икымшыж почеш, театрын касвел скверыштыже фонтан ден фотозоно верланышаш улыт, а эрвелныла – пеледышым шындыме вер да М.Шкетанлан памятник, эше увер стенд. Кокымшыж почеш, ик велыште арке да фонариклам шогалтыман аллей лийшаш улыт, вес велыште – театр дене кылдалтше костюмла дене палдарыше выставке. Да кок велнат, кок вариантыштыжат кож нерген мутат ыш шокто, лачак сирень, акаций да писте нерген ушештарыш.
Вашталтыде ок лий
Семинар деч вара ола администрацийын экологий да пӱртӱс дене пайдаланыме комитетшын председательже Оксана Соловьёва деч ешарен рашемдаш йодым, да тудо тыге каласыш:
– Таче вузла гыч шагал огыл специалист ола мучко ужар кушкылын, тидын шотыштак иман пушеҥгын, кузе атыланен шогымыж нерген шымлымаш пашаж дене палдарыш. Кодшо курымысо 60-шо ден 70-ше ийлаште шындыме нине пушеҥге-влак физиологически шоҥгемме пагытыш лишемыт. Нигӧ вет, мутлан, кожым кораҥдаш да шындаш огыл ок ман. Теве ола администраций зданий ончылнат черланен саргайышым кораҥдыме да самырыкым шындыме. Театр воктенат площадьыште ныл кожым кораҥдыме ыле, но молыштат кошкен толыт. Да умбакыже тыгак лиеш. Сандене, илен-толын, вашталтыде ок лий. А тачысе семинарыште темлымын кӱчык-кужужым ме уэш-пачаш вискален налына да могай-гынат иктешлымашке толына.
Юрий ИСАКОВ.
Снимкылаште: театр ончылно саргаяш тӱҥалше кож; Антон Трудинов.
Авторын фотожо.
