Верысе кучемыште
«Почеш кодаш огына тырше», –
манеш Кужэҥер район Шӱдымарий ял илем администраций вуйлатыше Ольга Петухова
Ольга Ивановна шочынжо Шӱдымарий ялыште. Марпединститутым (кызыт университет) тунем пытарымыж деч вара Йошкар-Олаште воспитательлан ыштен, шке ялысе качылан марлан лектын. Олаште илыме шке верышт лийын огыл, сандене шочмо ялыш пӧртылыныт, пӧртым чоҥаш тӱҥалыныт. Тошто Йӱледӱр тӱвыра пӧртым вуйлатен, «Акашевский» сурткайык фабрикыште тыршен. 2021 ий гыч администрацийым вуйлаташ ӱшаненыт. Тудын дене журналист Вячеслав Смоленцев вашлийын мутланен.
– Ольга Ивановна, таче ялыште могай тӱҥ паша шукталтеш?
– Ял калыклан лым лияш амал уке гаяк, кече еда мом-гынат ыштыман. Ончен куштымо саскам поген нальыч, кургым ямдылышт, ынде телылан ямдылалтман. Але ял администраций ончылно кызыт ышталтше йоча площадкым. Тудым мыланна район администраций налын пуэн. Тушто ме черетыште шогенна. Эн ончыч Руш Кугунур селаште тыгай кумдыкым келыштарыме. Могай ялыште мыняр йоча улмым шотыш налме. Ынде черет мемнан деке толын шуын. Оборудованийым шындылме да тӱзатыме пашам кумылан еҥ-влак шуктат.
Верысе калыкын тӱҥалтышыжлан полышым пуымо программе дене кызытеш ик проектым илышыш шыҥдарен кертынна. Руш Кугунур шӱгарла йыр 540 метр печым печыме, кок контейнерым шындыме. Калыкын полшымыж дене эше тышке, тыгыде кӱм оптен, корным ыштыме. Чумыр паша 1,9 миллион теҥгешке шуын.
Вес ийлан Шӱдымарийыште Кугу Ачамланде сарын участникше-влак лӱмеш шогалтыме обелискым уэмдыме проектым конкурсыш пуэнна. Акше – 570 тӱжем теҥге.
– Пасула воктеч эртен кудална да яра кийыше мландым ышна уж. Тудым кӧ курал-ӱда?
– Руш Кугунур велне тӱшка озанлык аралалт кодын. Ончычсо Киров лӱмеш колхозын чыла пасуштыжо «Алсу» ООО шурным ӱда, кургылык кушкылым ончен кушта. А теве Чапаев лӱмеш колхозын мландыже кучылталтын огыл ыле. Тиде кумдыкышто чекым ышташ район 300 тӱжем теҥгем ойырен. Тыге мланде ял администраций кидыш кусныш. Пасу-влакым «Искра» колхозлан арендыш пуэнна, тыгак 220 гектар мланде «Алсу» озанлыклан логалын. Тидыже сай: ынде пасуштына шӱкшудо ден тыгыде вондер огыт куш, адакшым аренде ак ял администрацийын бюджетышкыже пура.
– Яра кийыше мланде тугеже ынде кодын огыл?
– Лу наре еҥ эше пай мланде деч кораҥаш йодмашым возен огыл. Нунын кумдыкышт кодын. Тыгак ончычсо Нуръял да Йырмарий ялла йыр изирак кумдык кодын. А кушто кӱкшӧ пушеҥге-влак шочын шогалыныт, тыгай кумдыкым ончыкыжым, очыни, чодыра озанлыклан пуэна.
– Яллаште чапле деч чапле пӧртым чоҥен шындымым ужна. Калык тидлан могай йӧным муэш, кушто пашам ышта?
– Руш Кугунур велнысе яллаште илыше калык «Алсу» озанлыкыште пашам ышта. Вет тиде озанлыкын вольыкшо шагал огыл, пасужо кумда. Шукерте огыл Тошто Йӱледӱрыштӧ яра шинчыше комплексым ачален да тушко туна ден ушкалым шогалтен. Тыге ешартыш паша вер лектын.
Мемнан кундемысе ялла гыч 64 еҥ «Акашевский» сурткайык фабрикын Кужэҥэрысе перерабатыватлыше цехышкыже пашашке коштеш. Бюджет организацийла деч посна мемнан дене моло вере паша уке. Южо еш шке озанлык кӱшеш ила, социальный контракт йӧнлан эҥертышат уло.
– Ялыште корно йодыш пӱсын шога. Тендан денат тыгак мо?
– Кертмына семын корным уэмдаш, ачалаш тыршена. Но тидлан вийнаже гына шагалрак. Налаш, мутлан, Пургак ялым. Тошто Йӱледӱр ял воктенак кугу корем гоч верланен. Тыште латкуд сурт уло, нылле вич еҥ ила. Кок ий ончыч пӱртӱс газ дене пайдаланаш тӱҥалыныт. Тышке шошым да шыжым пураш йӧсӧ, корно лавыран. Адакшым сай кӱвар кӱлеш. Тидын шотышто вуйшиймашымат возеныт.
Чодыраялыште пел уремыштыже корно тыгак начар. Корем гоч кум ий ончыч пучым пыштеныт, ӱмбакыже – бетон плитам. Но кажне ийын шошо вӱд мушкеш. Ончылий тыште уэмден тӧрлатышна, но адакат волен каен. Йӧра кеч Йырмарийыш икмыняр ий ончыч корным ыштен шуктышт. Ынде тыште тауштен илат.
– Колынам, Руш да Марий Нуръял яллаште (нуно пытеныт) шочшо-влак кодшо ийын ял пайремым эртареныт.
– Чынак, ял пайремым эртарышт, шарналташ изирак обелискым шогалтышт. Марий Нуръялыштыже кызытат сурт олмышто шудым солат, кумдыкым арун кучаш тыршат.
– Шуко икшыван самырык еш-влак шукын улыт?
– Нуно шагалын огытыл. Шуко икшыван самырык ешлан илыме верым ситарыме программе дене кугыжаныш полышым налаш черетыште шогат. Тыгай еш-влак, полышым налытат, ялеш пеш шагалынже илаш кодыт, олашке илаш каят, тушто пачерым налыт. Тыге кызыт Шӱдымарий школышто кудло наре икшыве веле тунемеш. А тений икымше классыш кок йоча толын. Чодыраял, Руш Кугунур гыч икшыве-влак Руш Шой школыш коштыт, Агытансола гыч – Йӱледӱрыш.
– Старосто-влак чолгалыкым ончыктат?
– Шӱдымарийын старостыжо-влак Анатолий Никитин ден Сергей Родионовым палемдынем. Нунын вуйлатымышт почеш, калык деч оксам поген, корным ачалышт. Тыгак обелиск йыр печым печышт. Агытансолаште Надежда Курчкинам чолга семын ончыктыман. Солнечный уремыште корным тудын тыршымыжлан кӧрак ачалыме. Тыште тыгак Кугыжаныш Погын депутат Сергей Белоусов надырым пыштен, меат полшенна. Тошто Йӱледӱрыштӧ автобус шогалме верыште павильоным шке вий денак ыштышт. Ынде школыш коштшо икшыве да «Акашевский» предприятийыш пашашке кайышаш еҥ-влаклан автобусым вучаш йӧнан.
– Пӱртӱс газ чыла ялыште уло мо?
– Кызытеш Руш Кугунурышто, Чодыраялыште, Йырмарийыште уке. А вет нине кум ялыште чылаже вичшӱдӧ утла еҥ ила.
– Вольыкым шукын ашнат?
– Мемнан денат шке озанлыклаште кучымо вольык шагалем толеш. Шӱдымарийыште але марте кок ушкал кӱтӱ коштын гын, ынде – икте. Тушто кумло наре ушкал уло. Агытансолаште, Чодыраялыште шагалын огыл кучат. Вет мемнан дене шӧрым погат. Тиде пашам Параньга велым ик предприниматель шукта.
– Шӱкым погымаште нелылык уке?
– Кызытеш корно укелан кӧра Пургакыш машина ок пуро. Но тысе калык шӱкым Тошто Йӱледӱрыш нумалеш. Эше Йырмарийыште огыт пого. Но тышкат, шонем, лишыл жапыште контейнер-влакым шындылына. Телым южгунам корныш лум шындымылан кӧра шӱкым жапыштыже кораҥден огына шукто. Мемнан дене корным лум деч «Алсу» ушемын ик тракторжо эрыкта. Тудыжо чыла вере иканаште миен ок шу.
Снимкылаште: Ольга Петухова; йоча площадкым тӱзатат; Шӱдымарийысе Победа уремыш Сеҥымаш кечылан асфальтым шарыме; шӱгар йыр ыштыме пече; Агытансолаште тыгай пӧртыштӧ илат.
Авторын фотожо
