Геннадий Сабанцев ямдылен
Марий сылнымутлан негызым пыштыше кокла гыч иктыже, басньым возышо Герасимов-Микайын шочмыжлан 7 октябрьыште 140 ий темын.
«Микай» манмеке, ушышкем вигак тыгай корныла толыт: «Кылтиҥ-кылтиҥ кӱслеже, / Элнет марийын парняже. / Семже дене кушталтет, / Парням веле чымалтет…» Але: «Пый-пый манылден, / Шыҥа кидышкем шинче. / Кӧргынчалын нерже ден, / Вӱрем йӱаш тӱҥале…» Иктыже ожно кумдан палыме марий муро лийын (семым Иван Ключников-Палантай келыштарен), весыжым, «Шыҥа» басньым, школышто тунемынна. Икымше марий поэт радамыште улшо Г.Микай (возымыжо тыгай лӱм дене лектеден) – Герасимов Михаил Степанович – басньым гына огыл, почеламутымат, прозымат, пьесымат возен. Чын литератор семын, тудо ожнысо илышын шере-кочыжым, марийлан орлыкым кондымыжым, тудын эрык нерген шонымыжым сӱретлен ончыктен.
Шке ӱмыржым школышто туныктымо паша дене кылден. Тыште кугу сеҥымашке шуын, арам огыл 1924 ийыште тудлан Паша Герой чап лӱмым пуымо.
Могайрак тудын илышыже лийын? Кызыт Татарстан Республик Менделеевск районыш пурышо Элнет лӱман марий ялысе йорло кресаньык ешеш шочын. Ача-аважын ныл йочашт гыч кугуракше лийын.
Умбакыже поэт-туныктышын шкенжын возен кодымыж дене кӱчыкын палыме лийына. Тудым Марий пединститутышто туныктышо Ахмет Асылбаевын йодмыж почеш 1940 ий шошым серен колтен.
«Ачам ден авам ялысе моло йорло марий-влак гаяк тунемдыме лийыныт. Оралте, вольык ыльыч, кинде ситен огыл. 1898 ийыште тӱҥалтыш школым пытарышым. Тушто мый сайын тунемынам. Шинчымашем нӧлтыдеак, 1899–1900 тунемме ийыште вес тӱҥалтыш школышто туныктышым (14 –15 ияш). Могай туныктышо тунам мые, шкат йоча! 1900 ийыште, шыжым, тунемаш кайышым, Елабугысо второклассный учитель школым кум ийыште пытарышым. Тушеч толмеке, тунемаш каен шым керт – полыш уке ыле. 1903 ийыште шке ялыштемак туныкташ шогалтышт…
1904 ий декабрьыште кугыжан ваштареш икымше почеламутым шолып серышым. Серымемлан шкат лӱдым, вигак кушкед йӱлатышым. Тунам революций нерген ойлымым колын омыл, шкетак тыге кугыжа ваштареш лийынам шонышым. Тӱрлӧ умылыдымаш 1905 ий деч вара рашеме. Революционер-влак дене кылым кучаш тӱҥальым. Ту ийыштак марла почеламут-влакым серышым: «Рестаным», «Ӱмырым», молымат.
1905–1908 ий кокла – пеш неле пагыт. Но ме, самырык-влак, нимо деч лӱдмаш уке ыле – митинглаш эн ончыч миенна. Нине ийлаште мый денем пырля школышто поп ден ватыже туныктат ыле. Нуно мыйын ӱмбакем керылтыч. Кӧргынчын-кӧргынчын, шке ялем гыч поктен колтышт. 1908–1912 ийла коклаште вес ялыште (кызыт Удмуртийыш пурышо Марий Возжайыште. – Г.С.) адак поп-влак кид йымалне илышым.
Ты ялыште утларакше калык коклаште мурым, такмак-влакым, йомакым, ойлымашым погышым, Озаҥышке В.М.Васильевлан колтышым. Ты жапыште тыгай йомак, ойлымаш-влакым серышым: «Алдарым», «Чачийым», «Йомайым», молымат. Пьесе-влак кокла гыч «Пекши кува», «Суд» да молат шочыч. 1910 ийыште теле каникул годым «Суд» пьесым, нигӧ деч йодде, ялыште (орол пӧртеш) калык ончылан модна. Калыклан пеш келшыш.
Еҥ ончылно палыме лияш, лӱмым чапландараш шонен сылнымут пашалан пижын омыл. Чылажым мастарынжак почын моштен омыл гынат, сераш тӱҥальым. Пушкин ден Лермонтовым пеш йӧратен окем ыле. Крыловын басньыже-влакат мыланем пеш келшеныт. «Рыскал» почеламут Некрасовын возымыжлан келыштаралтын. Моло возымо кокла гычат южыжо подражатлыме, руш писатель-влакын серымышт гыч налме улыт.
1915 ийыште кугыжан армийыш нальыч да 1918 ий марте фронтлаште лийынам. Эмганышым, тазалык йомо. Империалистический сӧйыштӧ чылажымат шке ужынам, чыла азапым шке эртенам. Калык ойгым шке шинчам дене ужын, «Йолташ», «Сӧйын пӧлекше» почеламут ден «Пире» басньым возенам. Чыташат лийдыме гай чучшо томашам ойленат от пытаре.
1917 ийыште Февральский революций лие. Ме туге гынат фронтышто улына. Октябрьыште мый Петроградыште лийынам (Северный фронт гыч учительский курсыш командироватлалтынам ыле).
1918 ий 3 январьыште мӧҥгӧ портыльым. 1 сентябрь гыч адак шке ялыштемак туныктем. Вара Елабугышто марий отдел почылто. «Тул» газет лекме жап. Газет лукташ шуко полшышым, ятыр почеламутым серышым. Москвашкат «Марий ял» газетыш колтыльым. Елабугышто рушла лекше «Красный путь» газетышкат серем ыле.
Литератур пашам гаяк йӧратыме туныктышо пашаште нылле ик ийлан шогем. Кинде шочдымо ийынат, вӱр йӱшӧ Колчак толмо годымат туныктымо паша гыч шым курж. Тунам шуко учитель вес пашаш пурыш. 1924 ийыште Учительский съезд, «Герой Труда» лӱм дене саламлен, удостоверенийым, премийым пуыш. Премийым ятыр гана налынам.
1931 ийыште ялешна пеле кыдалаш школ почылто, директоржылан мыйым шогалтышт. 1938 ийыште кыдалаш школ лие – директорланак кодым.
Литератур паша ыштымым чарнен омыл, тугак серен толам. Кызыт возымем ятыр уло, но уэш яндарын сераш але жапем уке. Шонем: йӧн лиеш гын, пеш шуко материалым пуэн кертам ыле. Директор гыч, кызытсе чумыр пашам гыч лектын, литератур пашам гына ышташ – лийшашлык огыл. Тений директор пашаж гыч лекнем. Садыге кызытат туныктенак илем…»
Микай (Герасимов Михаил Степанович) 1944 ий 7 апрельыште илыш гыч каен.
Тудын тукымжым шуйышо эргыже Олег Михайлович Герасимов – палыме музыковед, искусствоведений доктор. Сылнымутыштат Олег Михайлович чолгалыкым ончыкта: чапле прозым воза. «Олмапу деч олмаже умбак ок воч» манме калыкмут Микай тукымышто усталык велым пеш сайын палдырна.
Поэзий алан
Г.Микай
Кӱсле
Кылтиҥ-кылтиҥ кӱслеже,
Элнет марийын парняже.
Семже дене кушталтет,
Парням веле чымалтет.
Айста куштен-муралтен
Эртарена ӱмырнам.
Тату лийын, йывыртен
Модыктена шкенам!
Модын-воштыл, кумыл нӧлтын
Илаш шочын-кушкынна.
Ойгым, шыдым вигак коден,
Эрыкышке лектынна!
Еҥ деч вожыл илена гын,
Вара ӧкынаш огеш лий.
Ӱмыр эртен каялеш гын,
Угыч савыраш огеш лий.
Чот мурыза,чот куштыза, –
Кызыт келша мыланна!
Шӱшкалтыза, чот тошкалза,
Пурак лекше йол гычна!
Модын-воштыл, куштен-мурен,
Ойган еҥым нӧтена;
Сырыше еҥжым поремден,
Копшо еҥжым тошкена!
Кылтиҥ-кылтиҥ кӱслеже
Шоктен-шоктен ноялеш.
Ӱстембалнак пураже –
Оза темен пуалеш.
Логар нӧрыш, вуйыш кайыш,
Кӱслезыже чот пера.
Теве Маркай шӱшкалтыш,
Кушташ лекте – тӱтыра!
1919
Шыҥа
Басне
Пый-пый манылден,
Шыҥа кидышкем шинче.
Кӧргынчалын нерже ден,
Вӱрем йӱаш тӱҥале.
Корштарымыже уке гынат,
Лӱгыштарымыже уло.
Лӱгыштарат, чыгылтат –
Шыде лектынак шуо.
Каяш веле тарваныш –
Шыҥам кидеш темдальым:
Пыет-мочет шыпланыш,
Капшым ӱлык пуальым.
* * *
Еҥ малым йӧратыше,
Шыҥан гаяк илышет.
Пашадегеч ит толаше:
Шыҥа гаяк кошаргет.
1912
Снимкыште:Икымше марий басньывозышо, туныктышо Микай.
Фотом воткыл гыч налме.
