ЛӰМГЕЧЕ

Нелым эртыде, илышын куанжым от умыло

Таче мутем Волжский район Пӧтъял кыдалаш школын директоржо, РФ образованийын почётан пашаеҥже, предприниматель, ӱшанле пелаш, поро ача да коча, шкешотан пӱрымашан Валериян Семёнов нерген. Тудо 5 мартыште 60 ийым темен. Пайремже деч ончыч тиде чолга, тале, ушан-шотан айдеме дене вашлийын кутыраш амал лие.
Жап огыл, ӱмырна моткоч писын эрта. Теве изи Валерик пакча шеҥгелсе ужар курык серыште чарайолын куржталеш, варажым Пӧтъял кыдалаш школышто сайын тунемеш, октябрёнок лиеш, пионер, комсомол организацийлаште чолгалыкым ончыкта, Н.Крупская лӱмеш пединститутышто шинчымашым пога, салтак илышым «тамла», «Шочмо вер» ансамбльын вуйлатышыже, самодеятельный композитор семын ойыртемалтеш, калыкым куандара, туныктышо коллективыш ушнен, тӱрлӧ кӱкшытан конкурслаште сеҥышыш лектеш, а эртыше кечылаште тудо вачымбакше 60 ийымат пыштыш.
– Таче кечылан ала-молан чӱчкыдынак ачам ден авам ушыш пурат. Можыч, эскерат, аралат, чын корным ончыктат?.. Эргыштын пашаштлан могай-гынат акым пуат?.. Такшым могай корным эртенам – чылажат мыйын, да тыгак лийшаш, шонем. Юмо айдемылан чытен керташ лийдымым ок пу, а мо ужшашым ужде от код. Мыйынат тыгак. Тӱҥалтыште южо татшылан, ситуацийлан шыдешкемат ыле, кумылат волен, шкежат ала иктаж еҥым арам сырыктенам… Но тидым эртыде, тачысе умылымашышкем омат шу ыле, шонем. Арам огыл калыкыште «Пӱрымаш пӱетым пудыртен пура» маныт. Ынде тидымат умылем, – манеш Валериян Аркадьевич. – Ийгот эртыме семын шонымашат вашталтеш. Южгунамже шӱдылан огыл, а кок шӱдӧ градуслан ала-мо… Сайжым, порыжым умылен, кӱлдымыжым кораҥдаш тыршем. Таче кечын пашаште, мутат уке, пеледыш гай коллективемын тазалыкше, икоян улмыжо, кыртмен пашам ыштымыже эн шерге. А мый чылажланат йӧным ыштышаш улам. Туныктышо школышко куанен толшаш, шке шинчымашыжым ӱдыр-рвезе-влакын ушышкышт намиен шуктышаш да пашадарымат пашажлан келшышым налшаш…
– Валериян Аркадьевич чынымак ойла. Ме тудым вуйлатыше семынат, коллеге семынат, просто тыглай айдеме семынат моткоч пагалена, аклена, – школ директор нерген мутшым шуя ятыр ий директорын алмаштышыжлан тыршыше Светлана Чикаева. – Тудын дене мый 2004 ий гыч пашам ыштем. Ик велым Валериян Аркадьевич дене пашам ышташ неле, а вес велым – моткоч куштылго. Тудо вуйлатыше семын пеҥгыдын йодеш, а неле годым коллективым арален налеш, пашалан кумылаҥден мошта. Кажне туныктышым уста педагог семын акла. Икоян коллективым ыштен, ончылан задачым шынден, ты шонымашке шуаш, ик шӱлыш дене пашам ышташ кумылаҥда. А тидлан тудо, чынжымак, тӱрлӧ йӧным кучылтеш. Туныктышо коллективат шуко конкурслаште вий-куатым терга. Школыштына Макаренкон йӧнжым устан кучылтмым 2007 ийыште Сочиште эртыше Антон Семёнович Макаренко лӱмеш V тӱнямбал конкурсышто ончыктышна, визымше верым нална. А 2008 ийыште VI конкурсышто (тудо Москваште эртен) сеҥышыш лекна. Тунам мемнан школлан изи типографийым пуэныт, а Валериян Аркадьевичым «А.С.Макаренко лӱмеш «За педагогическую доблесть» медаль дене палемденыт. Тунам жюри член коклаште Финляндий гыч академик В.Хилтонен лийын. «Кушто Марий Эл Республикше, кушто тыгай школжо верланен? Миен ончалаш гын сай ыле…», – манын. Тудо 2008 ийыште мемнан школым ончалаш толын каен. Тау Валериян Аркадьевичлан мемнам умылымыжлан, полшымыжлан, туныктен ойлымыжлан. Кужу ӱмыран, таза, пиалан лийже.
Йӧратыме ача, поро коча, тале вуйлатыше…
Валериян Семёнов мӧҥгыштыжӧ сай ача, суртоза, а пашаште – тале вуйлатыше. Мутат уке, тудын чонжо паша верч йӱла, тӱҥалме пашажым эреак мучаш марте шукта. Чынжымак, тудо ончыко ужын моштышо, рушлаже стратегически шонышо, манаш келшен толеш. Пелашыже Татьяна Васильевна дене коктын кум ӱдырым ончен-куштен, йол ӱмбаке шогалтеныт. Кызыт коча-ковам вич уныка куандара.
Тылеч посна Валериян Аркадьевич уста предприниматель, пашаче фермер. 1000 гектар кумдык курал-ӱдымӧ мландыштыже паша «шолеш». Тидыжат школ пашаште изи огыл полышым пуа. Адакшым иктаж еҥ ой-каҥашым але окса полышымат йодын толеш – нигунам яра ок колто. Корным эрыктыме шотыштат эреак тургыжлана, фирмыжын тракторжым «кычка». Шке кундемжым сӧрастарыме, ял калыкын сай илышыже верч тырша. Такшым тӱрлыжат лийын, нелыж денат тӱкнаш логалын. «Проблеме деч посна, тудым сеҥен лекде, могай илыш?» – манеш шкеже. Эн козыра жапше 2010-шо ийлаште лийын. Директорым школ паша гыч кораҥденыт. Но тидымат Юмын колтымо тергымаш манын, илен лекташ йӧным муын. «Мыйын шонымаште, кеч-могай поро паша арам ок лий. Пашам йӧратыше айдемылан Юмо йӧным эре ышта», – манеш Валериян Аркадьевич.
Шуко шонымашым илышыш шыҥдарыше тыршышылан южгунамже жапат ситыдымыла веле чучеш. Моткоч шкешотан, поро, тыгодым чын мутшым кӱлеш жапыште тура каласен пуа. А тидыже южо айдемын шонымашыжым, илышыжым вашталташат амалым ышта. Тыгай тат нерген ятыр тунемшыже тудлан таум ышта. Сандене Валериян Аркадьевичым тунемшыланат, кугурак ийготан-шамычланат кугу пример семын палемдыман. Мӱкш гай пашам ышта да тидлан молымат кумылаҥден мошта. Адакшым лектышыже куандарыше, результат чапле. Мутлан, ты школышто тунемше-влак кандаш ий почела Всероссийский президент состязанийыште Марий Элын чапшым аралат, призёр да сеҥыше радамыш логалыт.
Салтак илыш шукылан туныктен
Кажне пӧръеҥын илышыштыже ик эн ойыртемалтше ужашлан салтак илыш шотлалтеш. Валериян Семёноват тидын нерген сайжым гына палемден каласкала.
– Такшым мый изием годсек военный, чынжым гын, офицер лияш шоненам. Тидлан амалжат лийын. Кочам Степан Александрович туныктышылан ыштен. А 1937 ийыште армийыш каен да поӧртылын огыл. Финн-влак дене кредалын, Кугу Отечественный сарыште майор званий марте кушкын, батарейын командирже лийын. 1945 ийыште тудын ӱмыржӧ кӱрылтын, увер деч посна йомын. Ме тудын колымо вержым ятыр кычалынна, Словенийыште муынна.
Валериян Семёнов нылымше класс деч вара Суворовский училищыш тунемаш пурынеже улмаш, но вараш кодын, кандашымше класс деч вара адакат вес закон лектын… Марий рвезым пӱрымаш вес корныш савыралын гынат, тудын изи годсо шонымашыже шукталтын: салтак илышым тӱрыс «тамлен», капитан званий марте кушкын.
Армийыш вуз деч вара шке кумылын каен. Пӧртылмекше, шочмо школыштыжо ик жап НВП предметым туныктен. Ты пашаш кугу куан дене ушнен. Йолташыже-влак полшымо дене НВП кабинетым ыштен, школ подвалыште ик лукым тирыш савырен. Тыгайже районыштыжат нигӧн лийын огыл. Пеҥгыде койыш-шоктышан туныктышым ончен, ятыр тунемше военный корным ойырен, вет Валериян Аркадьевич чыла шотыштат пример лийын. Чолга самырык туныктышо чын верч шогышо, пашам йӧратыше, спорт дене пеҥгыде кылым кучышо, жапше годым визытанлан гына тунемше преподаватель шке пашажым чот йӧратен да кызытат тидым пеҥгыдемда:
– Шке пашам чынжымак чот келшен. Пенсийышкыжат тышечак каем, шоненам. Варажым вуйлатышылан шогалтеныт. Тиде пашат чонемлан лишыл. А салтак илыш мыланем моткоч шукылан туныктен. Западный Украиныште специальный разведротышто, варажым Кантемировский дивизийыште служитленам. Армий гыч йӧршеш вес тӱняумылымашан да чын пӧръеҥак лийын пӧртылат. Сандене самырык тукымлан службым эртыманак, шонем.
Йочаланат, кугуланат – сай пример
Ты чолга айдемын паша лектышыже нерген моткоч шуко ойлаш лиеш. Икмыняр йодышлан кӱчыкын да раш вашештымыжат шуко уым почын пуа, шонем.
* Сай кӱкшытыш шуаш иктаж рецепт уло?
Илыш чылалан туныкта. Могай-гынат ситуацийыш логалта, а тушеч могай лектат, могай койышан лият – айдеме деч шога.
* Илышыште мо деч лӱдыда?
Икте-весым ужалыме, предательстве, деч.
* Йоча годсо чыла шонымаш шукталтын?
Изиш вес семынрак, но шукталтын: армийыштат лийынам, военрук пашамат шуктенам.
* Илышыште мо эн тӱҥ?
Еш. Тазалык.
* Йӧратымаш верч мом ыштен кертыда?
Шып шинчен кертам.
* Вес профессийым ойыраш йӧн пуалтеш гын, могай чонланда лишыл?
Юмо кузе пӱрен, тыгак лийшаш, шонем, вет туныктышо йочалан чыла шотыштат тӱҥалтыш негызым пышта, ончыкылык илышлан кумда корным почеш.
* Могай шонымашым каласаш чолгалыкда ок сите?
«Йӧратем» манаш.
* «Шӧртньӧ» кол деч могай кум шонымашым йодыда ыле?
Калыклан кугурак полышым, паша верым пуаш, йоча-влаклан полшаш, шке калыкемлан пайдам кондаш. Вет айдеме чара шочеш да нимо деч посна кая… А пашам ыштымет ӱмырешлан кодеш.
* Илышыштыда эн шерге пӧлек?
Уныкам-влак. Тиде йӧршеш вес куан – йоча тӱня.
* Юмын ончыко шогалмек, мом йодыда ыле?
Проститлаш. Ме, айдеме тукым, языкан улына.
* Яра жапым кузе эртареда?
Чодыраште, пӱртӱсыштӧ.
* Неле годым решенийым приниматлаш мо полша?
Эн лишыл еҥем-влак. Тау нунылан, поро да пайдале каҥашыштлан.
* Кузе канеда?
– Чодыраште поҥгым погем. Шкет лияш йӧратем. Тыгодым илышым вес семын ончалат, тудлан, шке пашалан вес акым пуэт.

Теве тыгай Пєтъял кыдалаш школ директор В.А.Семенов: романтике шўлышан, чыла велым шуаралтше, сылным, моторым ужын моштышо, поро чонан, тыгодым моткоч пе‰гыде койыш-шоктышан, чын верч шогышо, йўлам, культурым аклыше, шке коллектившым ончыкылан ўшаным пуэн, пашалан кумыла‰дыше. Умбакыжат тудлан, тыгак пашаче коллектившылан творческий шўлышым, тазалыкым, икойым, се‰ымашым тыланена.
Е.Эшкинина.

Опубликовать в Одноклассники

Добавить комментарий