Лӱмлӧ поэтна Валентин Колумбын шочмо йылме нерген почеламутшо гыч корнылажым шарнеда, очыни:
«Йылме пеледышым пого –
Тудо вет ӱмырыштет
Шерге дечат шерге пого,
Эн кугу вий кидыштет…»
Таче ме газетыштына марий йылмым пойдарымашке кугу надырым пыштыше, но тидын денак шке велкыже шуко шылталтымашым налше, лӱмлӧ шанчызе Иван Григорьевич Ивановын (15.05.1935-11.02.2012)«Мутвундынам пойдарена: шуэн вашлиялтше мут-влак» книгаш чумырымо неологизм-влак дене палдараш тӱҥалына. Кӱлелыкше уло мо? манын ойлышо-влак вигак лектыт, очыни. Уло, пеҥгыдын каласаш лиеш. Шке жапыштыже Иван Григорьевич эре ойлен:«Марий йылме ик верыште шогышаш огыл, тудым пойдарен, вияҥден толман». Шке книгажымат марла возышылан да марла чаткан кутыраш тыршышылан полшык семын чумырен. Тушко марий йылмыште шуэн вашлиялтше вич тӱжем утла мутым пуртен, нунын ыҥыштым, ойышто кучылталтме ойыртемыштым ятыр пример дене ончыктен. Тӱҥ шотыто уста сылнымутчо В.Колумбын возымыжлан да кумдан палыме венгр шымлызе Ӧдӧн Бекен диалект мутержылан эҥертен. Иван Гргорьевичын шкенжын палемдымыж почеш, тудо шомак-влакым вес источникла гычат поген, лийме семын нуным кушеч налмым ончыктен коден. Южо мутшым автор шке шонен луктын. Мутер марла-рушла да рушла марла лӱмер гыч шога. Шомак-влакым автор у орфографий почеш пуэн. Книга нерген кучык аннотацийыштыже автор тыге серен: «Книга марий йылмын ончыкылыкшо верч азапланыше, шочмо йылме да тӱвыра деке мелын шогышо чыла марий еҥлан темлалтеш». Тудо меман лудшына-шамычланат пайдале лиеш манын ӱшанена. Эшежым ты книгам муаш неле, молан манаш гын тудо 2015 ийыште улыжат 53 экземпляр дене лектын.
Кугу таум каласена МарНИИЯЛИ-н шанче пашаеҥже, компьютер лингвист Андрей Чемышевлан. Тудо ты книгам газетыш савыкташ келышытараш полшен.
ОНЧЫЛМУТ
Саде мутерым ик шотшо дене 2001 ийыште лукмо «Мутвундынам пойдарена» книгам умбакыже шуйымо семынат ончаш лиеш. Туге гынат тиде тыге огыл. Тиде угыч чумырымо, чот пойдарыме, весемдыме мутер. Тудо кугытшо денат, поянлыкше шотыштат, чоҥалтме ойыртемже могырымат тудын деч тӱҥ гычак ойыртемалтеш. Тиде йӧршеш вес книга. Но ыҥже тудак кодын — литератур йылмын мутвундыжым пойдараш полшаш шонымаш.
Марий йылмын мутпоянлыкшым чумыраш мый эше 1970-ше ийлаштак тӱҥалынам ыле. Кызытат марла кутырымаште шуэнрак кучылталтше але шагалрак палыме мут-влакым эреак поген шогем. Тыгай мут мыйын ынде шагалак огыл погынен. Нуным тӱрлӧ тошто савыктышла, вес эллаште лукмо книгала, архивлаште аралалтше кидвозыш мутерла, 20–30-шо ийласе тӱрлӧ книга, газет-журналла гыч, кызытсе сылнымутчо, публицист да тулеч моло серызе-влакын возымышт гыч погымо. Мыняржым шкегычат ыштылме. Тыге марий мутвундо дене изи огыл материал чумырген. Ятыр шомак, ондак муткылдыш семын ончымо савыртыш-влакым кызытсе орфографий почеш вес семын ончалын, йыгырмутыш савырымылан кӧра шочын. Марий йылме ты шотышто, моло финн-угор йылмыла семынак, йыгырмутлан пеш поян, но ме тидлан ятыр жап шинчанам петыренна да, руш орфографий почеш каен, нуным ужын огынал да тачат пешыжак ынена уж. Тыге, ик эн кумдан шарлыше мутыштыш йӧнын куатшым шочмо йылмынам пойдарымаште кӱлеш семын кучылтын огынал. Пытартыш жапыште тидым ынде изишак умылаш тӱҥалмыла чучеш. Тидым 2011 ийыште угычлен лукмо орфографий мутерат ончыкта. Тушко ондак ончыктыдымо шагал огыл йыгырмутым пуртымо. Тиде куандара. Туге гынат марий йылмыште ятыр йыгырмут таче мартеат ӧрдыжеш кодеш. Нунат мынярже саде мутерыштат верештыныт.
Поснак тӱткын шерген лекме алте сылнымутчо да тале йылмызе (тыге-тыге, ида ӧр!) Валентин Колумбын ойпого поянлыкшым. Тудын мутпоянлыкше чынже денак марий ойын «шӧртньывожшо» улеш. Марий йылмым тудо тунар келгын пален, умылен, чонжо дене шижын моштен, мыланна таче ӧраш веле кодеш. Шке мурсаскаэшыже шочмо марий йылмынан кӧргӧ поянлыкшым, кугезе ямжым мыланна моткоч тӱрыс арален коден. Тудо огыл гын, кертына ыле гын ме таче шочмо йылмынан ямже дене чоннам тыге куандарен? Меже веле алте мурызынан йоҥгата йӱкшӧ деке соҥгырарак лийынна. В. Колумбын у мутшо-влакым чыла гаяк тышке пуртымо.
Марий литератур йылмын мутвундыжым чокаҥдараш тачат диалект поянлык полшен кертеш. Поснак каласен кодыман ты шотышто венгр шымлызе Ӧдӧн Бекен 1997–2001 ийлаште Сомбатхейыште савыктен лукмо 9 томан чапле мутерже нерген. Тушто тӱвыргӧ марий мутпоянлык аралалтеш. Нуным, тачысе илышлан келыштарен, моткоч пайдалын кучылташ лиеш. Мутерым ямдылыме годым тидымат ушышто кучымо.
Ты книгаште чумырымо мут-влакым марий мутын тичмаш поянлыкше семын ончыман огыл. Тиде марий мутерын изирак ужашыже веле. Тушко улыжат вич тӱжем утла марий шомак веле верештын. Кӧ марий мутпоянлыкыш тӱрысрак шыҥдаралтнеже гын, МарНИИЯЛИ-н лукмо 10 томан (1990–2005) да Ӧдӧн Бекен 9 томан (1997–2001) мутерлашт деке вуйжым савырал кертеш — тушто мут кучылтмо шотышто шуко оҥайым муаш лиеш. Но эсогыл нине поянле мутерлаштат марий мут тичмашнек чумыралтын огыл. Саде мутерым ямдылаш пижмын ик амалже тидат лийын.
Темлыме мутерыш чумырымо мут-влак шкешотан улыт, манаш лиеш. Нуным тыгай ыҥ дене вес вере муаш ок лий, книгалашке логалше моло шомакла деч нуно мо дене гынат ойыртемалтыт: иктышт — тӱжвал тӱсышт дене, весышт — мом ончыктымышт, ыҥышт дене, кумшышт — шуэн кучылталтмышт дене, нылымшышт — кагаз ӱмбак нигунам логалдымышт дене, т.м. Тачысе литератур йылмын мутвундыжым пояҥдарымаште, мый шонем, нуно пайдале эҥертыш лийын кертыт.
Йылмызе, шочмо йылмына верч азапланыше марий еҥ семын ты шотышто мый теве мом каласынем. Эн ончычак, шарнен шогыза, тиде — марий йылмын тичмаш мутерже огыл. Тудо марла возышылан полшык семын чумырымо ешартыш мутер. Ик могырымжо, тудын деч ӧрдыжеш тӱвыргӧ мутпоянлык кодын. Нуно кумдан кучылталтыт, лудшыеҥ-влак нуным палат да, кӱлеш гын, тылеч ончыч савыкталтше мутерлаште муын кертыт. Вес могырым, пуымо мут-влакшынат значенийышт тӱрыс огеш ончыкталт, нунын вес мутерлашке логалдыме ыҥышт веле пуалтыт. Адакшым тыште, моло мутерласе семын, нимогай грамматике, стилистике ойыртемламат ончыктымо огыл. Садлан тудым шанче мутер семын ончыман огыл. Тиде — шынымаш (практический) мутер. Сандене урак мут-влакым, ондакысе семын, мый тыгай мутым ом пале манын, шӧрын ончаш тӧчымӧ ок кӱл. Тӱҥалтыш жапыште нуно «пылышымат шуралтен» кертыт — нуно вет мыланна таче шукыштлан у шомакла чучыт. Тиддеч лӱдмӧ ок кӱл: кеч-могай у настат, ме вет тидым палена, илышыш «пӱйым шырен» пура. Тачысе саманыште умут-влак деч посна марий культур илышым кӱлеш семын вораҥдараш ок лий. Тидым умылыза.
Мутерышке тугай шомакым веле пурташ тыршыме, кудо моло мутерлашке логалын огыл (мый орфографий мутер нерген ом ойло). Туге гынат улыт тугай-влакат, кудым вес вереат вашлияш лиеш. Но саде мутерыш логалше шомак деч нуно мо дене гынат ойыртемалтыт: я ыҥышт дене (мемнан мутерыште нуно йӧршеш вес значений дене кучылталтыт але ялт вес умылымашым ончыктат), я йӧршеш палыдыме улмышт дене, я чылт у мут улмышт дене. Тиде марларак сераш шонышо еҥлан ешартыш мутпого. Шукыжо годым палыме мутын тӱрыс значенийже ялт ок ончыкталт, мутерыш тудым ешартыш ыҥже улмылан кӧра веле пуртымо. Сандене мутерыш логалше шуко мутшын чыла значенийжым кычалаш ида тӧчӧ. Нуным те кӱшнырак ончыктымо мутерлаште муын кертыда. Автор тыште тендан ончык чумыр марий мут поянлыкым луктын пышташ шонен огыл. Тудын тӱҥ шумлыкшо (цельже) — ситыдыме, шуэн кучылталтше шомак-влакым, иктыш чумырен, калык коклаш шыҥдараш, литератур йылмым пойдараш, марла мутланымым лывырташ, марла яндарын возаш да мутланаш тунемаш полшаш шонымаш. Моткоч ӱшанынем ыле, мутер дене пайдаланыше еҥ ты шотышто могай-гынат пайдам налын кертеш манын.
Шкеат паледа, кызыт тыгай полшык мемнан але пеш шагал, уке дене иктак. А южгунамже марла яндарын возымо шуэш, руш мутым утыждене кучылтде, лывырге калык йылме дене. Но тыге возаш эре нелырак да нелырак лиеш. Руш мут-влакым марла кузе сайынрак савырал каласаш, кушто келшен толшо марий шомак-влакым кычалаш, вуйым пудыратыл толашет, мутерла деке миен тӱкнет, а нунышт кугунак полшен огыт керт. Тыгай азап шонымашыш кондыш: молан кеч мо улыжым, иктеш чумырен, весе-влак декат шукташ тӧчен ончаш огыл?
Мутерым чумырымо годым мый теве могай шонымашыш толын шуым. Шоналташ гын, мемнан мутпоянлыкнат тунаржак чӱдӧ огыл, кузе ме южгунамже шонена. Но ме, тачысе марий-влак, шке йылмынам кӧргышкына шыҥдарен шуктен онал, кӱлеш наре тудым тунем шуктен огынал, марий еҥ семын тудым огына пале. Сандене чӱчкыдынак йылмыштына улшо, шкенан йылмешнак шукертак шочшо да вожланыше мутым кучылтмылан сӱмсыр койышым койына. «Мый тыгай мутым ом пале», — манын, шуко палышыла кугешнен-игылтынрак руал пуэна, кугу культуран айдемыла кояш тӧчена, шинчымашна чӱдырак улмым, шоналтен шуктыде, еҥ ончыко луктын пышташ вашкена. Мый шонем, тиде чын огыл, марий еҥым тиде огеш сӧрастаре, мӧҥгешла, чапшым веле волта. Вет раш: айдеме иктаж-мом ок шинче гын, пален налаш тырша огыл мо, мутерлаште, полшымаште кычалеш.
Палыдыме мутлан калык коклаш шыҥдаралташыже ик келшык веле кӱлеш: тудым чӱчкыдынрак кучылташ, пачаштарен шогаш. Йылмым умылаш тунемаш кӱлеш. Тудым шижын моштымаш шке ок тол. Тидлан кӧргӧ вийым чымалтарыде ок лий. Айдемын тыгай кумылжо ок лий гын, калыкын ончыкылыкшо вудакаҥеш. Йылмым кӧргӧ чонжо дене шижын моштышо еҥ калыкыште, мутат уке, уло, но пеш шукыжак манаш ок лий. Йылмым умылаш, тудын алте вийжым, чумыр сылнылыкшым, йытыралыкшым, лывыргылыкшым шижын мошташ тунемман, тидлан адакат ала-моак ок кӱл — кумыл гына лийже. Тиде икте.
Весе. Кызытсе саманыште, кунам мемнам йот йылме-влак путырак чот «темдат», литератур йылмым, тудым пойдарыме, вияҥден толмо корным шкешонен (сознательно) виктарыман, лӱмынак умутым ыштыде але улшым у илышлан талыштарыше ок лий. Литератур йылман улмо кӱкшытыш кӱзен шушо кеч-могай калыкат шке йылмыжым, тӱвыражым тыге виктарен толын да кызытат виктарен шога. Тыге тудын шкешотан улмыжым, чатка ойжым арала. Марий кокла гыч южышт тыгай деч моткочак лӱдыт, тыге шонышо-влакым «умылаш лийдыме» дене чуриктарылыт. Тиде чын огыл. Айда мо лиеш лиеш-огыла манын, йӱштӧ шӱм дене ӧрдыж гыч ончен шогымо дене гына серлагаш шотлан ок тол. Тыге ме йылмынам кугунак вораҥдарен огына керт, мо улыжымат йомдарен пытарена да чаткалыкшым, сылнылыкшым веле огыл, шкенжымат кошартена.
Марла чаткан кутырен моштышо кызыт моткоч чӱдӧ. Тидын ик амалже мутер ситыдымашат улеш. Йылме чаткалык, тудын поянлыкше дене пайдаланен мошташ туныктышо полшык уке дене иктак. Тыгай экшык деч кеч изишак утлаш полшаш шонен, саде мутерланат пижме. Тудым марий йылмым орлен коштшо-влаклан ямдылыме огыл. Мутерым йылмынан ончыкылыкшо верч азапланыше, «марий чонан» марий-влаклан полшаш шонен чумырымо.
Мутер кок ужашан. Тидат тудын шумлыкшо дене кылдалтын: рушла шонен возышо марий-влаклан марла возаш тунемаш полшаш. Марла возышо-влак чӱчкыдынак руш шомакым марлаш кузе кусараш, тудым марий ойлончышто кузе келыштараш кӱлмӧ годым кугу йӧсылыкым шижыт, санденат кокымшо ужашыштыже мутерыште кучылтмо марий мут-влакым рушлашке кузе кусарен пуаш лийме мут спискым пуртымо. Тудлан эҥертен, марла саде мутым кузе каласаш лиймым пеш вашке кычал муаш лиеш. Садлан мутереш чумырымо марий шомак-влакын рушла мом ончыктымыштым рушлаш кусарен пуымо. Тудым рушла-марла мутер манаш ок лий. Тиде книгашке пуртымо марий мут-влакын рушысо эквивалентышт. Руш йылмыште нунын вес значенийыштат уло, но тыште нуно мыланна огыт кӱл, сандене огыт ончыкталт. Тиде мутерыште марлаҥдыме руш мут-влак списке гына, алфавит почеш пуымо руш мут-влакым марла кузерак савырал пуаш лиймым ончыктышо мутер сынан шомак радам. Ончыктымо руш мут-влакын тӱрыс значенийыштым марла почын огыт ончыкто. Тудым шке мутвундыжым пойдараш шонышо еҥлан ешартыш, полшык семын веле ямдылыме. Лудшыеҥ тудын дене пайдаланымыже годым тидым шотыш налшаш.
Икымше ужашыште марий мут-влакым рушлаш кусарен пуымо. Ыҥыштым сылнымут гыч налме але шке шонен лукмо примерла дене умылтарыме. Пример-влакым тӱрлӧ источникла гыч погымо. Лийме годым нуным кушеч налмым ончыктымо.
Шагал огыл руш мутлан чыла шотыштат келшыше марий шомакым муаш куштылго огыл. Тиде неле «ушпудыратыш», мутчоҥымо сомыл — шымлыме паша. Тидлан кок йылмыжымат сайын палыман. Сандене ты спискыште, ӧршаш уке, экшыкат уло. Нунын ӱмбаке шыде дене ида кержалт, умылаш тӧченрак ончалза — мутыштыме сомыл куштылго паша огыл, ӱшаныза. Шкат палем. Мыняржым тӧрлашат кӱлеш дыр, ала теат ты суапле пашашке ушнеда? Тидын дене йылмыланна кугу суапым ыштеда ыле, шонем. Йылме сомыл — тӱшка паша вет. Моткоч ӱшанынем ыле: шочмо йылмына, тудын поянлыкше, лывыргылыкше ӱмбак теат, мыйын семынак, вес шинча дене ончалыда, марий еҥ семын, мемнан кылгучем йӧнна семын, калыкнам арален кодымо алте вий семын тенданат ты суапле сомыллан кумылда лывырга манын.
2011 ий, 20-шо шыжа
А
АВАВУЙ1) основатель. Марий литературын ававуйжо С. Чавайнын шочмыжлан кодшо ийыште 100 ий темын (М.К.); 2) вожак. Пий оран ававуйжо кенета чарналтыш.
АВАЛТЫК поддержка. Тендан деч мый нимогай авалтыкым вучымаш уке.
АВАЭЛ родная земля. Но мылам кызыт аваэлын куатше нимо деч шерге (В.П.). Тҥ. ачамланде, шочмэл.
АВТОКОРНО автодорога, трасса. Шупашкар ГЭС гоч автокорным ыштыме дене машина коштмык чот кугемын (МК).
АВТООЗА автовладелец. Тидым чыланат ‒ законодателят, страховатлышат, автоозат ‒ чытен кертдымын вученыт (МЭ).
АВЫЛ обычай. Ӱдыр налме авыл. Колышым ужатыме авыл. Профессор Аристэн аспирантуржын шкенжын ик авылже лийын: тудын кажне аспирантше капкультур занятийыш коштшаш ыле (Пӱр.).
АЖИ холодок. Пӧртйымачын ажи пуа.
АЗАПЛЕ беспокойный. Чачавийын оҥжым корыш ты азапле чоншижмаш (К.Г.).
АЗЫК запас. Кочкыш азык. Кочкыш келшыш, мудречын тошто азыкше гыч изиш подыльыч (Онч.).
АЙДАЙӦРАЗЕ равнодушный, безразличный, безответственный (о человеке). Айдайӧразе ‒ чын пашан педазе (В.К.).
АЙДЕМДУКЫМ род человеческий, люди. Ме таче раш каласен огына керт, могай вий тӱнясе илышым виктара, айдемдукымын пӱртӱс шинчымашыже тидлан але ок сите. Илен айдемдукым ош тӱняште, эсогыл кайыкланат кӧранен (В.К.).
АЙДЕМСӰРЕТ облик, внешность. Тыгай айдемсӱрет дене мом ойлышташ, мом туддеч налаш? (Онч.).
АЙДЕМСЫР нечеловеческий. Айдемсыр илышыште илен, тудо айдеме тӱсшымат йомдарен. Айдемсыр вийым пыштен гына, тиде нелылыкым сеҥен лекташ лиеш.
АЙДЕМЫДЫМЫЛЫК бесчеловечность. Йӧра ма уке, кертыт ма огыт, айдемыдымылык кӱчыштым ончыкташак тӱҥалыт (Пӱр.).
АЙДЕМЫЛЫК человечность. Профессорын ужаташ толмыжо мыйым моткоч чот ӧрыктарыш ‒ тиде тудын айдемылыкшым эше ик гана почын ончыктыш (Пӱр.).
АЙДЕМЫШЫВЕ человечество; род людской. Айдемышыве вияҥме корныштыжо у йыжыҥыш пурыш.
АЙЛАШ разбираться в чём-л., соображать, кумекать. Могай кечыште корныш лекшаш, сӱан ыштышаш, тунемаш тӱҥалшаш, мончаш пурымаш, ужалымаш-налмаш, кӱсын налмаш ‒ айлен каласалтын (МК).
АЙНЫК трезвость. Айнык илыш. Айнык йӱла.
АЙНЫМВЕР вытрезвитель. Теве милиций куча да петыра шке айнымверышкыже (Ю.Г.).
АЙО торжество. Тӱвыра пӧртыштӧ эрла айо погынымаш лиеш. Талешке кече ‒ марийын ик эн тӱҥ айо пайремже. 90-ше ийлаште тудым П. Аристэм шарныме айошко ӱжыч (Пӱр.).
АЙОЛЫК торжественность. Пайрем айолыкшо дене огыл, а ала-могай демократ шӱлышыжӧ, порылыкшо дене ӧрыктарыш (Пӱр.).
АКЛЫЗЕ критик; ценитель, оценщик. Повестьын ужашыже-влак савыкталтычат, аклызе-шамыч шылталаш пижыч (Онч.).
АКЛЫК ценность. Арвер аклык материальная ценность. Жап эртыме семын ты пашан аклыкше эше кугемеш.
АКЛЫММУТ отзыв, рецензия. Диссертацийлан аклыммут. Книгалан аклыммут.
АКРЕТГОТ старина. Акретгот жапыште илыш йӧршеш весе лийын.
АКРЕТЛЕ древний, античный. Йыван я имне кӱтӱм поктен конда, я акретле Чоткарым шарныктыше тумым але пӱнчым луктын шогалта (В.А.).
АКРЕТЛЫК древность. Марийын акретлыкшым шарналтыза, вара умыледа.
АКРЕТШАМ миф (лит.), древнее сознание человека.
АКРЕТЪЕҤ первобытный человек. Тиде курыкпомышышто акретъеҥ илен.
АКТӦРЛЫШ расчёт. Актӧрлыш окса дене огыл, а сату дене лиеш.
АКШЫНДЫК ценник, расценка. Сатун акшындыкше раш ок кой.
АКЫЛ разум. Акылетым йомдаренат мо?
АКЫЛАН разумный. Акылан-влак вес планетлаштат лийын кертыт.
АКЫЛАҤДАШ осмыслить. Йомак кугезе-влакын тӱҥ шонымашыштым арален ашна да нуным пойдарен, уэмден акылаҥден пӧлекла (МЭ).
АКЫЛВУНДО интеллект, интеллектуальное богатство. Калык ойпого ‒ марийын шергакан акылвундыжо. Совет кучем тӱвыранам тӱзландараш, акылвундынам иктеш погыстарен, адыраҥден кушташ йӧным пуэн.
АКЫЛЛЫК разумность, осмысленность. Тыйын тынар толашымашыштетше акыллыкше ок кой.
АКЫЛПОГО дарование, умственные способности. Юмын пуымо акылпогет уло гын, мо-гынат лектеш.
АКЫР беспросветность, безнадёжность, катастрофа, безысходность; безысходный. Акырыш логалаш. Пеҥыжалтыш Пепарий: ‒ Ойго, ойго! Акыр толын, кеч пытартыш сӧсна йолым шолтен коч (В.К.). Акыр пычкемыш вуча мемнам. Жапше ыле акыр (А.Б.).
АКЫРСАМАН светопреставление, хаос. Акырсаман толын.
АЛАК клевета, донос. Алакым ойлаш. Алакым возаш. Коҥлайымалне ‒ Марксын книгаже, кормыжышто ‒ алак (В.К.).
АЛАКЧЕ клеветник, кляузник. Аваем ыш ыште мыйым моло деч токмакымак, ындеже алакче йылме ок ыште окмакымак (В.К.).
АЛАЛ 1) милость, благодеяние; милый. Алалым ыште, Юмо. Южын шӱмжӧ кече семын алал тӱслан куана (И.С.); 2) духовная ценность. Самырык-влак алалым ӧрдыжтӧ кычалыт (Г.С.). Ик тукым гыч весыш тыгай алал чарныде кусна (Онч.).
АЛАЛВУНДО духовная ценность; внутренний мир человека.
АЛАЛГАШ заалеть. Чодыравуй алалга. Олма алалгаш тӱҥалын. Тҥ. чевергаш.
АЛАЛГУМЫЛАН милостивый, благосклонный. Алалгумылан родем-шочшем-влак!
Умбакыже лиеш.
Савыкташ С.Носова ямдылен.
