Элнан историйжым шергалын палена: кугыжанышыште илыше калык-влак икоян лийыт гын, тудо утларак вияҥеш да тӱзланаш тӱҥалеш. Тыге лийын да тыгак лийшаш, келшат чылан. Калык-влакын икоян улмо кечыштым палемдыме амал дене тидым эше ик гана шарналташ уто огыл, очыни. Марий Эл – тӱрло калыкым ушышо эл. 2010 ийысе калык перепись почеш тыште 100 утла калык ила. 50 утлаж гыч кажныже 10 тӱжем утларак еҥым уша. Тыгай данный-влакым лач кызыт шарналташ келшен толеш, вет кызыт черетан перепись эрта. Очыни, нине цифр-влак вашталтыт. Сай лиеш ыле, сай велке гын. Кеч-кӧ кеч-мом ойла гынат, калык перепись так арам ок эртаралт. Тудо мемнан ончыкылык илышнам сай велке вашталташ виктаралтын. Лектышыже – кугыжаныш кучем вуйлатыше-влаклан элым вияҥдыме чын политикым ойырен налаш негыз. А марий-влак шкештым марий семынак ончыктат гын, тугеже калыкна ила да илаш тӱҥалеш.
Ик эн шукын мемнан кундемыште 11 калыкын представительже-влак илат: руш (47,5%), марий (43,9%), татар (5,8%), чуваш (0,9%), украин (0,6%), одо (0,3%), армян (0,2%), белорус, мордва, азербайджан (0,1) да узбек-влак. Моло тӱрлӧ калыкше – 5,6 %, индешлу наре погына. Палашлан, тачысе кечылан республикысе 40 наре ялыште татар-влак, Марий Турек Карлыган велысе 7 ялыште одо-влак илат.
Российыште марийже чылаже 547605 погынена. Тышеч 290,9 тӱжемже Марий Элыште илена. 36,1 процентше шочмо кундем деч ӧрдыжтӧ илат. Россий мучко кушто гына огыт иле: Пошкырт (103,7 тӱжем), Татарстан (18,8 тӱжем), Удмурт (8,1 тӱжем), Чуваш (3,6 тӱжем), Киров (29,6 тӱжем), Урал (23,8 тӱжем), Тюмень (11,0 тӱжем), Угарман (6,4 тӱжем), Волгоград (4,2 тӱжем) кундемлаште… Моло калык коклаште илымылан кӧрак мемнам тӱрлӧ жапыште нуно тӱрлӧ семын лӱмденыт: чуваш-влак – «сярмыс», татар-влак – «чирмеш», одо-влак – «пор»… Олык ден курыкмарий-влакланат мемнам руш калык шелын, палемдат историк-влак, амалже – могай кундемыште илымынам шотыш налыныт.
Тыгак Марий Элыштат коклаштынак тӱрло калык-влак илат, пашам ыштат, илышыштым тӱзатат да шке йылмыштым, тӱвыраштым аралаш да вияҥдаш тыршат. Тидлан кугыжаныш кучемат йӧным ышта. Республикыште калык ден конфессий-влак кокласе кылым вияҥдыме шотышто правительстве, тыгак Тӱвыра, савыктыш да калык паша шотышто министерстве пелен
совет-влак пашам ыштат. Министерствынат ты шотышто шуко сай ошкылжым ончыктыман. Калык-влак коклаште кыл могай улмым МарНИИЯЛИ-н шанчызыже-шамычат социологий могырым шымлат.
Тачысе кечылан Марий Элыште тӱрло калык-влакын икмыняр национальный общинышт ден автономийышт улыт: армян, азербайджан, дагестан, осетин, грузин, украин, таджик, еврей да молат. Шке тӱвыраштым, йылмыштым, йӱлаштым арален да вияҥден толмо дене кылдалтше пашаштат шинчаш перныше. Эсогыл шкеныштын, мутлан, татар, одо, азербайджан тӱвыра рӱдерышт улыт. Чапым налын шуктышо творческий колектив-влак пашам ыштат: «Аассалам» кавказ куштымаш, «Ӟардон» одо калык фольклор, «Булгар» татар куштымаш ансамбль-влак, «Симд» кавказ куштымаш студий да молат.
Министерстве ден Марий тӱвыра рӱдерын эртарыме мероприятийлашкышт нине общине-влак кумылын ушнат. Ты шотышто пытартыш ийлаште сай лектышым Российысе марий-влакын калыкле-тӱвыра автономийышт ончыкта. Калык паша шотышто федерал агентствын шийвундо полышыжлан эҥертен, Марий тӱвыра рӱдер дене пырля калык-влак кокласе кылым пеҥгыдемдаш полшышо ятыр мероприятийым эртарат. Пандемий деч ончычсо идалыкыште кумдан эртыше «Калык сий», йӱлаш пурышо «Келшымаш кумдык» фестиваль-влакым шарналташ лиеш. А тений «Келшымаш урок-влак» проект илышыш шыҥдаратеш. Тудын кышкарыште республикыште илыше кажне калыкын еҥже-влаклан шкешт дене палдараш йӧн пуалтеш. Тыгай урок-влак Йошкар-Оласе Творческий ушем-влак полатыште эртат. Таче марте шкешт дене таджик, дагестан, азербайджан, одо-влак палдареныт. Кажне «урокыш» нине калыкын еҥже-влак ушнат. Чынжымак, тушто келшымаш шӱлыш озалана.
Черетан «урок» чуваш-влаклан пӧлеклалтын ыле. Тюрк калык-влак радамыш пурышо чуваш-влак Марий Элыште тӱшканже лачшымак Звенигово районысо Чуваш Отар ялыште илат. 450 наре сурт уло. Лач тушеч толыныт «келшымаш урокым» эртарыше-влак. Марий кундемыш илаш куснымо историй, калык йӱла, вургем, куштымаш ойыртем дене палдареныт, шке кочкышышт дене сийленыт. Ты ансамбль шке кундемыштыже веле огыл, Чувашийыштат палыме да пагалыме. Нуным шуко вере мастарлыкым ончыкташ мияш йодыт. Касыш толшо-шамычымат чувашла кушташ туныктышт. Российысе марий-влакын калыкле-тӱвыра автномийыштым вуйлатыше Лариса Яковлеван ойлымыж дене келшыде огеш лий, икте-весын тӱвырашт дене палыме лиймаш кажныжлан шке тӱвыражым, илыш умылымашым пойдараш полша.
Светлана Носова
М.Скобелевын фотожо
