Ливон сар (1558–1583) мемнан кундем деч тораште каен гынат, марий сарзе-влак тушто кредалыныт, эре гаяк Передовой полкышто лийыныт.
Икымше сар деч вара
1557 ий шошым Икымше черемис сар мучашлалтын. Тудын тӱҥ да эн тале участникше-влак – олыкмарий-шамыч – икмыняр гана сеҥалтмеке, торешланымым чарнен, руш кугыжа Иван IV-лан ӱшанле лияш кӧнымӧ шотышто присягым пуэныт. Руш кугыжан кид йымакыже куснымо ик условийже почеш, марий-шамыч Моско кугыжанышын пошкудо эл-влак дене кредалмашке ушнышаш улыт улмаш.
1558 ийыште Иван IV Российлан йозакым тӱлаш тореш лийше Ливон орден ваштареш тарванен. Чотрак лӱдыкташ манын, руш кугыжа шуко тӱрлӧ калыкым ушыман войскам колтен. Никоновский ден Лебедевский летописьлаште возымо почеш, руш-ливон чек воктене ты войска 1557 ий ноябрьыште шоген. Тушто 5 полк лийын: Сторожевой, Передовой, Кугу, Пурла ден Шола кид-влак. Марий-шамыч Передовой полкышто лийыныт, отрядым князь Д.Ф.Адашев вуйлатен.
Иван IV Грозныйын войскаже Ливонийыш 1558 ий 22 январьыште керылтын. Ола ден крепостьлаште тудо шуко шоген огыл, йыр-йырысе села ден ял-влакым йӱлалтен. Европысо хроникылаште Ливон сарыште марий-влакын лиймышт нерген ок ушештаралт, Моско войскаште татар ден руш-влак гына лийыныт пуйто. Но Ливон войскам кырен шалатымашке марий-шамыч шке надырыштым пыштеныт. Руш летописьлаште Моско войскан ты походшо нерген рашракын возалтын. Мутлан, Передовой полк, куштыжо лачшымак марий-влак лийыныт, икымше 10 кечыштак ливон чек воктенысе кумдыкым эрыктен (150 метр кутынь да тынарак тореш уштыш), а вара тудо Дерпт (кызыт Тарту) воктене тӱҥ вий дене ушнен.
Ӱшанле лийын кодыныт
1558 ийыштак Ливонийыш каяш у войскам чумыреныт. Командующийлан опытан воеводо князь С.И.Микулинскийым шогалтеныт. Тушкак воеводо князь В.С.Серебряныйын вуйлатыме Передовой полкышто курык ден олыкмарий-шамычат лийыныт. Ты войска Ливонийыш 1559 ий 15 январьыште керылтын да икымше походышто гаяк тудын кечывалвел ужашыжым кырен шалатен.
Марий-влак В.С.Серебряныйын вуйлатыме Передовой полкыштат лийыныт. 1559 ийысе поход тичмаш татар стратегий почеш эртен. Моско воеводо-влак, ордасе военачальник-влак семынак, марий-шамычын сарлаште лийме опытыштым пален, нуным атаке гдым пердовой линийышке шогалтеныт, тидын дене эше шукерте огыл тушманлан шотлалтше-влакым колымашке лишемденыт манашат лиеш.
Шке велым марий-шамыч руш-влаклан ӱшанле улмыштым ончыкташ тыршеныт, санденак эн «шокшо» верыште кредалаш тореш лийын огытыл. Источниклаште Ливон сар годым черемис-влакын тушман велке куснымышт нерген ик фактат уке.
1560 ий кеҥежым икмыняр марий Феллини (кызыт Вильянди) олам налмаштат, И.Л.Ширяевын вуйлатыме Сторожевой полкшын «казанский еҥ-влак» тӱшкаштыже лийын кертыныт.
Угыч – «Передовойышто»
1560 ийла тӱҥалтыште Ливон сарыш Даний, Литва ден Швеций ушненыт. Ливон орденын тӱҥ ужашыже, 1561 ийысе Виленский уний дене келшышын, Литовский Великий княжествыш пурен. 1569 ийыште тудыжо Польша ден Речь Посполитая дене ушнен. Ты пагыт гыч Руш кугыжанышын тӱҥ тушманже Польско-Литовский кугыжаныш лиеш. Вашпижмашын тӱҥ событийже 1563 ийыште Моско войскан Полоцкым налме годым эртен. Походышто марий-шамыч Ю.П.Репнинын вуйлатыме Передовой полкыштыжо лийыныт.
Книгаште сералтын: «Передовой полкышто Юрий Петрович Репнин, да тудын дене пелен 226 казанский еҥ улыт, нуным князь Семен Бабичев поген, Юрий Афанасьев – свияжский-влакым (478 еҥ), Михайло Колупаев ден Иван Елизаров – чебоксарский-влакым (236 еҥ). Нине 940 еҥ кокла гыч марий-шамыч пелыж наре лийыныт, молыжо – руш, татар да чуваш-влак. Санденак Полоцкысо походышто 400-500 марий сарзе лийын манын кертына. Полоцкшым налме годым (31 январь – 15 февраль) марий сарзе-влак Вильно вел гыч полоцкий гарнизонлан полшаш толшо гетман Раздзивиллын отрядше ваштареш кредалыныт.
1564 ий 25 июльышто Литовский Великий княжествыш пурышо Могилев ден Мстиславль ола-влак дене кредалмаштат марий сарзе-влак лийыныт.
Южгунам Иван Грозныйынат войскаже сеҥалтын. Мутлан, 1567 ий 20 июльышто Полоцк кундемысе Суша ер серыште литовский войска-влак тушто крепостьым ыштыше-влакым аралыше моско войскам кырен шалатеныт. Литовский данный почеш, тушто 500 мордва ден черемис колен. 1570 ийыште Россий ден Речь Посполитая коклаште перемирийым ыштеныт.
1571-1574 ийлаште Кокымшо черемис сар каен. Ученый Александр Бахтинын ойлымыж почеш, восстаний 1571 декабрьыште тӱҥалын, кунам Швеций дене сарыш мобилизацийым увертареныт. Руш воеводо-влак марий да ончычсо Казанский ханствыш пурышо моло калык кокла гыч икмыняр сарзым поген кертыныт. Марий-влак ончычсо семынак Передовой полкышто лийыныт, швед крепость Выборгым налмаште участвоватленыт. Но Кокымшо черемис сарлан да Ливон фронтышто икмыняр гана сеҥалтмылан кӧра 1575 ийыште Иван IV Швеций дене перемирийым ыштен.
1574 ий февральыште марий, татар, чуваш да Кокла Юл кундемысе моло калыклан призыв радам вашталтын: мӱндыркырак службыш телым ик кудывече гыч ик еҥым колтеныт, кеҥежым – кум кудывече гыч ик еҥым, а лишыл службыш – ик кудывече гыч ик еҥым. Тидлан кӧра Ливон сарыш ушымо марий-влакын чотышт палынак кушкын.
1577 ийысе кеҥеж-шыжым Иван IV войскаже Касвел Двина деч йӱдвелнырак Прибалтикысе поляк ден литовец-влакын кундемыштым шалатен. Военный действий 1577 ий 2 июльышто тӱҥалын. Князь Т.Р.Трубецкойын вуйлатыме кум полк Псков гыч тарванен. Марий-влак ты ганат Передовой полкышто шогеныт. Кокшайск, свияге, чебоксар сарзе-влак – тӱҥ шотышто марий-шамыч – 75 процент наре лийыныт. Поход мучашлалтме жаплан, 1577 ий сентябрьлан, Иван IV кид йымалныже 20 наре ливон ола лийын. Руш кугыжа ынде уло Лифляндийым да Эстляндийын кугу ужашыжым ( тышке Рига, Ревель, швед ден датский илем-влак пурен огытыл) контрольышто кучен.
1579 ий 7 июльышто В.Д.Хилковын вуйлатыме кум полк Курляндий (кызытсе Латвийын касвел ужашыже) ваштареш кредалаш каен. Туштат марий-влак лийыныт. Ончычсо семынак, нуным руш служилый еҥ-влак кокла гыч «вуй-влак» виктареныт: курыкмарий-влакын вуйжо – Афанасий Шетнев, олыкмарий-влакын – Афансий Федоров. Поход сай лектышым конден. Руш источниклаште ончыктымо почеш, «курлянд мландыште немыч-влакым кырен шалатыме».
Курымеш – келшен илаш
Ливон сарын мучашлалтме этапыштыже марий сарзе-влакын кредалмышт нерген сведений пеш шагал. 1580-1581 ийласе поход-влакын «Кокшайск, свияге, чебоксар татар-влак» участникше лийыныт манын возымаште марий-влак нергенат ойлалтеш, очыни. Тидын годымак героический Псковысо кредалмашын тӱҥалтыштыже (1581 ий 18 август – 1582 ий 4 февраль) марий-влакын кредалмышт нерген ойлалтеш. Мутлан, 1581 ий кеҥежым Стефан Баториян войскаже Пшага эҥерыште Иван Бутурлин ден Семен Каркодиловын заставышт ваштареш кредалын. Тушто марий-влак лийыныт. Но заставым тушман-шамыч налыныт, а Семен Каркодилов пленыш логалын, Иван Бутурлин сусырген.
Варажым Кумшо черемис сар (1581-1585) тӱҥалмылан кӧра Ливон сарыш марий-влак ушнен огытыл. Тиде сарлан кӧрак Иван IV 1582 ийыште Речь Посполитая дене, а 1583 ийыште Швеций дене сарым мучашлыме нерген ойпидышым ыштен. Тыге Ливон сар пытен.
Но Речь Посполитаяште кугыжанышыште Кумшо черемис сар кузе каен шогымым эскереныт. 1584 ий 10 июльышто, Кокла Юл кундемыште восстаний ылыжмек, Москошто поляк посол Лев Сапега кардинал Болоньеттилан серен: “Coremissi tributo illorum se eximunt” («черемис-влак игом налын кудалтеныт»). 1586 ий февральыште поляк пан-влак руш посланник князь Ф.М.Троекуров дене переговорышто луктын ойленыт: «Черемиса ваша вам же недруги». Но тудо жаплан чынжым гын тыге лийын огыл. 1585 ийыште марий-шамыч торешланымым чарненыт да у руш кугыжа Федор Иванович дене курымеш ваш келшен илыме нерген ойпидышым ыштеныт.
Сергей Свечников, историй науко кандидат
Сергей Картаевын сӱретше.
