Кужэҥер районлан – 90 ий
«Искра» (колхоз) СХА ПК
«Куженерский» ООО
Колхозышто – 44 ий, вуйлатышылан – 35 ий
Марий Элысе да Россий Федерацийысе ялозанлыкын сулло пашаеҥже Н.А.ПОЛИКАРПОВ «Искра» колхозым 1990 ий гыч, «Куженерский» обществым 2018 ий гыч вуйлата. Икымше озанлыкше районышто эн ончылно кая гын, кокымшыжат йол ӱмбаке пеҥгыдын шогалеш.
Тӱҥалтыштак ӧрыктарен
– Николай Александрович, ялозанлыкыште паша корныда кузе тӱҥалын?
– Марий кугыжаныш университетын ялозанлык факультетыштыже зоотехниклан тунем лектын, 1981 ий годсек – ынде 44 ий – «Искра» колхозышто тыршем. Но ойырен налме специальность дене кок ият пеле гына ыштен шуктышым. Сӧсна комплекс нелылыкыш логалын ылят, шке кумылын тудым вуйлаташ келшышым. Чылан ӧрыныт: «Куш пурет, тылат тиде кӱлеш?..» – ӱшаныде маныныт. А мый ӱшандараш шонен пыштышым.
– Тугеже тунамак чолгалыкда дене ӧрыктаренда?
– А молан тӧчен ончаш огыл? Комплекс тоштемше ыле гын, кӧргӧ гыч пужен ыштыкташ пижым. Механик да слесарь-влак дене пырля мом-гынат эре вашталтылна. Пашат ушнаш тӱҥале. Медведево район «Шойбулакыште» сӧснам тунамак удан огыл ашненыт гын, мемнан эсогыл виянрак кая ыле. Куд ият пеле жап комплексым вуйлатышым. Вара 1990 ий октябрьыште колхоз председательлан сайлышт, уке гын ончычсыжо пашам луштарен ыле.
– 35 ий ынде тудым вуйлатеда?
– Куштылго огыл ыле гынат, совет жапыште пышталтше негыз дене шым ийжым илен лекна. Но рынке илышыш куснымеке, поснак 2000-ше ийла тӱҥалтыште, йӧсырак лийме шижалте. Сӧснам ашныме паша дечат кораҥаш логале. Колхозник-влаклан вигак каласышым: «Мо улшым кочкын пытараш, пашадарлан вольыкым ужалаш, мый ом пу. Ыштен налме продукций – шӧр лӱштыш, вольыкым ӧрдыктарыме, пырче лектыш – кӱшеш илаш тӱҥалына». Тыгак вет чытен лекме.
– Озанлыкдан ончычсо негызше тугеже виянжак лийын огыл?
– Фермынажат бутовый кӱ гыч да монь гына чоҥалтыныт ыле. Да тушто нимогай механизацийым ышташ лийын огыл. Чыла паша кид вий дене шукталтын. Но вигак фермым чоҥымо гыч тӱҥалаш йӧнна ситен огыл. Эн ончычак, иктаж 2011 ийыште, склад пӧлемлам тӧрлаш пижна, уке гын нимо шот уке ыле. Колхознан курал-ӱдымӧ кумдыкшо 2400 гектар ыле гын, петырналтше озанлык-влак кӱшеш 5 тӱжем утла гектарыш шуктышна. Вара пырче ден нӧшмым куштымашке вийым пыштышна. Тудым ужален, оксам ышташ тунем шуна. Но у ферме-влакым чоҥыде, ончыкыжо вияҥаш ӱшан шагал лийын. Вет икмыняр ялыште нуно имне вӱта гыч пужен ышталтыныт. Вара эсогыл сӱмырлаш тӱҥальыч. Йывансолаште, мутлан, ушкалат пызырнен ыле. Пырче ден нӧшмым ужалыме оксана дене эн ончыч Йӱледӱрыштӧ у вӱталам чоҥаш тӱҥална – тиде 2019 ийыште лийын.
Петырналт шушым – йол ӱмбаке
– Но тылеч ончыч Те ешартыш пашаш кычкалтда?
– «Куженерский» совхоз директор Игорь Константинович Фоминых илымыж годымак мый дечем йодын ыле: «Тетла вуйлатен ом керт, нал озанлыкнам». Кок гана тыгай темлымаш дене тольо, но мый кокытеланышым. Икмыняр жап гыч тудо илыш гыч кайыш. Мый дечем самырык лийын, но шӱм дене орланен. Тунам угыч мый декем тыгай ой дене лектыч, да келшаш гына кодо. Кеч ялозанлык министр Александр Яковлевич Егошин тудым весылан кучыктен пуынеже ыле. Но озанлыкын тӱшка погынымаштыже келшенам гын, кораҥаш шым тошт.
– Могайрак вара лийын тудо тунам?
– Начар ыле. Парымже кугу лийын. Туштат складым тӧрлымӧ гыч тӱҥална. Мастерскойым шотыш кондышна, технике паркым уэмдышна. Петырналтше озанлык-влакын мландыштым ушен, курал-ӱдымӧ кумдыкым 2400 гыч 5 тӱжемат пеле гектар марте ешарышна. Паша саем кайыш. Чапле шурным ончен куштышна.
– Те вет тушто пашам кугурак эргыда дене тӱҥалда?
– Да, Андрей Николаевич мыйын семынак Марий кугыжаныш университетын ялозанлык факультетшым тунем пытарыш, агроном специальностьым нале. «Куженерский» ООО-што директорлан ышташ тӱҥале. Но тудынат шӱмжӧ ыш чыте. Тылеч вара кок вережат вуйлатыме пашам шке шуктем. А изирак эргым, Александр Николаевич – тудат саде факультетыштак экономистлан тунем лектын – алмаштышем семын ышта.
Вӱтана гына ок сите
– Вольыкым кок озанлыкыштыжат ашнеда?
– «Куженерский» совхозышто ончыч сурткайыкым гына онченыт. Но мемнан налме жаплан тудо уке ыле. Вольыкыштат изиш веле – 250 вуй наре – лийын. Кызыт 600 вуйыш шуктымо. А «Искра» колхозышто 1250 наре вуйыш погынен. Шоналташ гын, кок озанлыкыштыжат ешараш лиеш да кӱлеш ыле. Корма базынат уло. Вӱтана гына ок сите…
– Но чоҥымо пашалан ончычак пижында огыл мо?
– Да, 2019-2021 ийлаште Йӱледӱр фермыште тӱкан шолдыра вольыклан куд блокым нӧлтышна. Кызыт туштак презе вӱтам чоҥена. Тылеч посна Эҥыжсола фермыште, ончычсо сӧсна комплекс олмышто, кок вӱта – кажныже 148 вуйлан – ышталтеш. Ончыкыжо эше кокыт лийшаш. «Куженерскийыште» тӱж туналан ик вӱтам нӧлтымӧ ыле, ынде кокымшо кушкеш. Такше изин-изинже эре чоҥена.
– Адакше Те тидым кредит деч посна ыштеда вет?
– Кызытеш мом ыштыме, чылажат – кредит деч посна, шкенан окса дене. Теве Йӱледӱрыштӧ куд блоклан кум ий жапыште 45 миллион теҥгем пыштышна. Але Эҥыжсолаште кызыт нӧлтымӧ кок вӱташте ушкалым шогыктымо верлан, лӱштымӧ заллан да шӧр оборудованийлан белорус фирме дене договорым ыштенна. Тушечын лишыл жапыште толшаш да монтироватлышаш улыт. Чыла тидлан 33 миллион теҥге кая. Адакат тышеч 14 миллионжым шке оксам тӱлена. Йӧра, вияҥме индивидуальный программыш пурена гын, оборудованийлан роскотын ужашыже кугыжаныш кӱшеш шӧралтеш. Кеч тидланже тау. А мыланна утларак тыршен ышташ гына кодеш.
Лектышда могай?
– Шурно лектышда могай, кормам мыняр ямдыледа?
– Корма кажне ийын ик ият пелылан ситышын ямдылалтеш. Вет шушаш ийыште игече могай лийшашым ончылгоч от пале, шапашлыде ок лий. Кукурузым гына силослан 8 тӱжем тонным оптымо. Люцерне да моло денат шапашлыме. Сандене ты шотышто нелылык уке. Эсогыл фермер-влакланат кӱлеш годым полшена. Шурнына тений гектар еда 34 центнер дене лектын. Тиде шагал огыл. Аралаш опташна вер ок сите. Писын ужален колташ тыршена. Мыланна кызыт чоҥымо пашалан да монь окса кӱлеш. Но ак волен. Ӱмаште килограмм пурсам 22 теҥге дене ужалыме гын, тений – 14,5 теҥге дене. Моло культурат шулдештын. Тыгай годым шукырак ужалыме кӱшеш роскотнам тӧрлена. Кок озанлыклан шотлымаште тений 22 тӱжем тонн пырчым погенна. Районышто чумыржо 34 тӱжем тонным шапашлыме гын, пелыже утла – мемнан. Рапс нӧшмым шуко куштена. Ончыч тудо экспорт сату семын кугу пайдам пуэн. Кызыт санкцийлан кӧра нелынрак да шулдынрак кая, но илен лекташна сита.
– Шӧр ден шыл лектышдат изи огыл докан?
– Шӧр лӱштыш дене тений «Искраште» ик ушкаллан шотлымаште идалыклан 10 тӱжем килограммым вончаш шонена. Ӱмаште 9300 килограмм дене шупшылмо. Вольыкнаже шукырак лиеш гын, сай ыле. Но ешараш кызытеш вӱтана ок сите. Сандене шӧрым шагалрак пуышыжым вашталтенак шогена. Вет ме шӧр озанлык дене пырля шыл озанлыкымат вияҥден толына. Ӧрдыктарыме паша Купсола фермыште шукталтеш, да удан огыл. Кызыт шыл продукцият йодмашан. Казаньыш, моло вере колтена.
– Но шуко озанлыкыште да фермер-влакат лӱштымӧ вольыкым гына ашнаш кумылан улыт, ӧрдыктарыме пашам пайдале огыллан шотлат.
– Кӧ ӧркана, да ниможат уке, тудо пайдале огыл манеш. Сатулык продукциет уло гын, тудо садыгак кая. Лачак у семын ыштыме – кызытсе технологий дене ончен куштымо да роскотым иземдыме – кӱлеш. Ончыч 25 вуйлан ик вольык ончышым кучымо, кызытсе нормо да технологий почеш ик еҥ 100-200 вуйым обслуживатла. Ӧрканыме ок кӱл.
– Туге гынат вольыкым тӱжаҥдыме годым утларакше ушкалаш презым шочыктышо нӧшмым кучылтыда вет?
– Шукышт тыгак ыштат, вет тыгай нӧшмӧ дене 70-80 процентше ушкалаш презе шочеш. Но ме ончычсо семынак ушкалаш ден ӱшкыжашым икнарак шочыктышо нӧшмым кучылтына. Ӱшкыжашат ӧрдыктарыме негызеш оксам ышташ полша.
Пашаеҥ, пашадар да налог
– Пашаеҥдаже сита?
– Дояркылан ыштыше-влак кокла гыч шукышт пошкудо Шернур ден Марий Турек районла гыч коштыт, а вольыкым ӧрдыктарымаште шкенан-влакак тыршат. Механизатор-влакат шкенанак улыт. Ӧрдыжкӧ, Москваш, вахте дене коштшо-влакат пӧртылыныт – вич еҥ. Самырык-влакын толаш тӱҥалмыштат куандара. Теве икте армийыш каяш ямдылалтеш, тудым весе алмашта. Рвезе-влак эше кодыт, а ӱдыр-влак олашкак каяш тӧчат. Сандене фермылан пашаеҥым ситарыме йодыш тургыжландарыде ок керт.
– А специалист-влак шотышто нелылык уке?
– Уло, да тӱрлӧ йӧным кычалына. Марий кугыжаныш университетын ялозанлык факультетышкыжат ик гана веле огыл лекме, но нигӧм темлен ышт керт. Отделенийышт ынышт петырне манын,тунемаш тӱрлым чумырат, а нунын ялыште пашам ышташ кумылышт уке. Ола воктенжат шке специальностьышт дене паша верым муын огыт керт, да южышт толаш келшат. Теве «Куженерскийыште» инженерат, агрономат, бухгалтерат олаште илат, но пашаш тыш, район рӱдыш, кудалыштыт. Тысе правлений зданийын икымше пачашыштыже улшо пӧлемлам тӱшкагудыш савыренна, да ӧрдыж гыч пашаш коштшо-влак тушто илат. А «Искраш», ял кундемыш, толаш кумылан шагал. Тушто агроном уке. Чыла тиде пашам эргым Александр Николаевич дене коктын вӱдена. Вес специалистна, Наталья Аркадьевна Горбунова, фермымат вуйлата, тӱҥ зоотехник сомылымат шукта. Тыге вот ышташ логалеш.
– Озанлыкыштыда пашам ыштышыже мынярын улыт?
– «Искраште» председательлан ышташ тӱҥалмекем, чылаже 450 пашаеҥ ыле, кызыт – 80 наре, но тӱҥжӧ – 40-50 наре. Кормам ямдылыме да шурным погымо жапыште шукырак лиеда. Кызыт, мутлан, склад ден фермылаште веле ыштат. Специалист-влакым отпускыш да монь колтет. Аныклыде ок лий.
– Пашадарым кузерак тӱледа?
– Тенийлан тылзаш пашадарым 50 тӱжем теҥге марте шукташ задачым шындыме ыле. Но ончылгоч шотлымо почеш, 55-56 тӱжемышкыже лектеш. Ӱмаште 44 тӱжем теҥге лийын. Тиде кокла пашадар. Кугунрак налше-влакат улыт. Механизатор-влак, мутлан, тылзыште 100 утла тӱжемыш шуктат. Вольык ончышо-влак кечылан 3 тӱжем теҥге марте налыт. Кызыт нуно пашадарлан ӧпкелен огыт керт.
– Могай пашадар, тугай налог, маныт.
– «Искра» колхозна налогым ӱмаште 17 миллион теҥгем тӱлен, тений кызытак 20 миллионыш шуэш. Кок озанлык дене кодшо ийын 25 миллион теҥгем кусарыме, а тений кызытак – 30 миллион наре. Районышто озанлык-влак кокла гыч ме бюджетыш ик эн шуко тӱлена. Тиде шуко нерген ойла.
Ӱшанаш гына кодеш
– Озанлыкласе пашаеҥда кокла гыч кӧм палемден ончыктынеда?
– Мемнан дене шукын тыршен ыштат: южышт – шукертсек, южышт – шагалрак жап; водитель ден механизатор коклаштат, доярке ден вольык ончышо тӱшкаштат, специалист радамыштат. Йӧн дене пайдаланен, чылаштлан таум ыштем. Таза лийышт, пашашт ушнен толжо!
Тыршен ыштат
Водитель ден механизатор, КЗС машинист-влак:
Виталий Смоленцев, Анатолий Макаров, Юрий Петухов, Геннадий Морозов, Тимофей Копаев, Дмитрий Ведерников, Роман Петухов, Олег Макаров, Эрик Макаров.
Специалист-влак:
Алексей Копаев, Наталья Горбунова.
Доярке ден вольык ончышо-влак:
Наталья Макарова, Эльвира Копаева, Нина Петрова, Алевтина Петрова.
– Кок эргыдат ялозанлык пашаш ушненыт – шке кумылын але йодмыда почеш?
– 35 ий председательлан ыштыме жапыште изишт годсек пеленем лийыныт. Нунын вӱрышкыштак тиде шыҥен – кумылышт почеш тыгай корным ойырен налыныт. Кызыт Андрей Николаевичын шочшыжо-влак олаште улыт: кугуракше, Полина, ПГТУ-што экономистлан тунемын да Казаньысе магистратурым пытарен, кыдалашыже, Николай , ПГТУ-н магистратурыштыжо шинчымашым пога, изиракше, Макар, МарГУ-ш агрономлан тунемаш каем, манеш. Александр Николаевичын эргыже, Роман, Санкт-Петербургышто ветеринар медицине университетыште 4-ше курсышто тунемеш. Нунат специальностьышт дене ачаштын корнышт деч кугунжак огыт торло, шонем. Алмаштышна лийын кушкыт.
– Ӱшанаш гына кодеш.
Юрий ИСАКОВ.
Снимкылаште: Николай Поликарпов – «Куженерский» правленийысе паша кабинетыштыже; доярке Светлана Фёдорова – Йӱледӱр фермыште; Йӱледӱр фермыште у вӱта чоҥалтеш; Александр Поликарпов – КЗС ончылно; Эҥыжсола КЗС воктене рапс нӧшмым коштен эрыкташ грузитлат; КЗС машинист Эрик Макаров.
Юрий Исаковын фотожо.
