Параньга районысо Олор ялыште шочын-кушшо Раисия Сунгурован лӱмжӧ газетнам лудшо-влаклан палыме, шонем: тудын дене вашмутланымашат, сылнымут саскажат савыкталтыныт. Ешыж дене Йӱдвелыште ила, но мӱндыр йӱштӧ кундемыштат марий шӱлышым шокшын арала.
– Раисия, те ешда дене ятыр жап Ханты-Мансийск автоном округышто – Юграште – иледа. Марий мланде дене кылым кызыт кузерак кучен шогеда?
– Юграшке пелашем дене коктын латвич ий ончыч толын улына. Тыште кум икшывына: Марис, Илавий да Аксар – шочыныт, кушкыт. Йӱдвел нунылан шочмо мланде лийын, а Марий Элна – коча-кован пӱртӱс лоҥгасе эреак вучышо йомак эл.
Ме марий кундемыш ешна дене идалыклан ик-кок гана толын савырнашак тыршена, вет тыште шочмо ава-ача, кова-коча, лишыл родо, пошкудо, самырык пагытысе йолташна-влак вучат. Ӧрдыжтӧ илена гынат, марий тӱня – тиде мемнан шӱм-чон тӱняна, пелне улына гынат, чыла эскерена, ужына, палена. Адакшым Йӱдвелне марий мер ушем улмылан кӧра корно кужыт кӱчыкеммыла чучеш. Интернет йӧн тыгак тиде торалыкым шӧра, лишемда.
– Интернет гочак шижалтеш: Юграште тый мер пашаш чолган ушненат…
– 2010 ийыште тышке толмеке, марий мланде тораште улмым пален илаш моткоч неле ыле. Чоным луштараш манын, пелашем дене коктын Юграсе марий-влак дене кылым ышташ пижна, Сургут оласе марий мер ушемыш кумылын ушнышна. Тудо 2009 ий гыч ышта. Толмекына идалык эртымеке, тӱшка погынымаште верысе марий-влак мыйым у вуйлатышылан сайлышт. Таче мартеат нунын ӱшаныштым аклен, вий шутымо семын пашам шуктен шогем. Пырля тыршена, мемнан деке у еҥ-влак ушнат, у проект-влак шочыт. Моло верласе землякна-влак денат лишыл кылым кучена, ваш-ваш коштына. 2019 ийыште Сургут оласе марий мер ушемна регион кумдыкан статусым налын, юридический регистрацийым эртен. Ты пагыт гыч ушемын пашаже у кӱкшытыш нӧлталалтын. Чумыр Йӱдвел кундемыштат мемнан нерген тӱрлӧ проектна гоч палат.
– Лачак тидын нерген: тӱрлӧ грантет, проектет-влак нерген – йоднем ыле.
– Тачылан чылаже латвич проектын авторжо, шуктышыжо да вуйлатышыже улам. Тиде – Сургут оласе, Югра кундемысе да Россий кӱкшытан субсидий да грант-влак. Кажне у шонымаш, инициативе – посна сынан паша. Ме тыглай пайрем але фестиваль дене гына она серлаге. Эре могай-гынат лектышым ышташ тыршена, тудо шарнаш кодеш да умбакыже шке илышыжым ила. Мый кажне гана мом-гынат чот ойыртемалтшым кычалаш тыршем, да тыршымем арам ок лий, шонем. Шуко проектемым эсогыл Югра кундемысе правительстве шкешотан, образцовый семын ойырен палемден. Мыят ойыренак каласем: чыла проектнат Юграсе марий мер ушем гоч ямдылыме улыт, нуным илышыш шыҥдараш грантым тудын гочак наледыме. Мутлан, «Мыйын йылмем дене тыйын икымше шӱдӧ шомакет…» кӱсеныш пурышо латшым йылман мутерым лукмо проектым палемдаш лиеш. Тиде пашам шукташ Сургут оласе администраций субсидийым ойырен. Варажым, йылме базым погымеке, мый шке лӱмем дене федерал конкурсышто «Росмолодёжь.Гранты» гоч полышым налынам. Тиде оксалан кӧра таче интернетыште коло ныл йылмым чумырышо интерактив йӧнан мутерым вераҥдыме, тушто текст веле огыл, аудио да моло материал-влакат улыт. Командына дене тӱрлӧ кӱчык фильмым, социал роликым, анимациян мультфильмым ыштылынна, ӱстембалне модаш йӧрышӧ картычке сынан модыш-влакым шонен луктынна. Кызыт VR-технологий* дене пашам ыштена, сӱрет-влакым «илаҥдарена», тыгак нейросеть денат пашам ыштена. Икманаш, пашаштына тачысе пагытын чыла йӧн ден технологийжым кучылташ тыршена.
Кажне проектым шке икшывемлан ужам, кажныжат мылам шерге. Конешне, чылажымак шкетын шукташ ок лий, соавторем-влакат улыт, нунылан кугу таум ойлем.
Мый шкеже тӱвыра аланыште ынде латныл ий пашам ыштем, у сымыктыш галерейыште менеджер улам. Тыштат тӱрлӧ проектлан вуйын шогем, сандене мер пашам ден тӱҥ пашам икте-весыштлан полшат, ваш-ваш ешарат гына.
– Марий кундем гыч мурызо-влакат тендан дек коштедат. Кӧ тиде пашам тушто вораҥдара?
– Ондакрак мурызо-влак шке кумыл дене толеденыт. Ме нунылан выступатлаш верым кычалаш полшенна, калыклан увертаренна. Ушем лӱм денат концерт-влакым вораҥдарен шогенна. Но ты практике писын пытен. Аренде, аппаратур, мурызо-влакын корно роскотышт шуко шийвундым йодеш, концерт гыч лектыш тидым огеш петыре.
Ме шкенан мер ушем дене марий дискотеке форматым вияҥдаш тӱҥална, тушко калык канаш толаш кумылан. Но клубышто куштымо кас формат тӱвырам аралаш пешыжак полша манаш ок лий, садлан ушемна тиде сомыл деч кораҥе. Ынде ятыр ий мурызо-влакым диско сынан касыш «МариДискоСургут» псевдониман тале рвезе погаш тырша. Идалыклан кок-кум тыгай касым марий мурызо-влак дене сылнын эртарат.
– А тыгеже марий-влак Югра кундемыште кузе илат?
– Юграште чылаже вич тӱжем наре марий ила, Сургут олаште – кок тӱжем наре. Поснак Пошкырт кундем гыч марий-влак шукын улыт. Пӧръеҥ-влак ятырынже нефть да газ дене кылдалтше аланыште тыршат, вахте йӧн дене да тыглай график денат пашаш толын коштыт. Ӱдырамаш-влак шукынжо туныктымаш аланыште – йочасадыште але школышто – улыт. Тыгак шуко марий ӱдырамаш тазалыкым аралымаште тырша.
Кундемыштына чылаже шӱдӧ нылле национальность ваш келшен, пошкудо да родо семын илена. Калык-влак кокласе кыл темылан верысе кучем кугу тӱткышым ойыра, тӱрлӧ программе-влак вияҥыт, мероприятий-влак эртат. Тушко меат, марий-влак, талын ушнена, шкенан кудынам, йӱланам, сымыктышнам, тӱвыранам моло калык-влаклан ончыктена. Тыгак посна шкенан погынымаш-влак эртат, марий-влак, чумырген, мероприятий-влакым эртарена. Ик ола гыч весыш але моло тӱрлӧ илымверлашке ваш миен коштына. Кундем мучко чылаже кандаш илымверыште марий-влакын шке ушемышт уло. Мом ыштымына, мом ыштышашна нерген ваш-ваш эре палдарен шогена, ты шотышто кылна сай.
– Икшывыда-влак чыланат Йӱдвелыште шочыныт, но нунылан те марий лӱмым пуэнда…
– Тыге, икшывына-влак кумытынат верысе улыт, манаш лиеш. Кугурак эргына Марислан лу ий, кумшо классыште тунемеш. Тудо чын верч шогышо, поро кумылан рвезе, марла моткоч кушташ йӧрата. Илавий (илыш вий – йӧратымаш) ӱдырланна шым ий. Туддене мӱшкыран улмем годым Александр Речкинын «Илавий» мурыжым пелашем дене колынна, мыланна пеш келшен, сандене тыге лӱмденна. Кумшо икшывына – Аксар, ӱшанле эҥертыш. Ик ияш гычак йочасадыш коштеш, кечын гаяк вашталтмыж дене мемнам куандара.
Ешыште пелашем дене коктын эре марла мутланена, икшывына-влак йылмым умылат. Кугуракше марла вашешта, ойленат кертеш, но кыдалашыже торешлана. Изиракше эше изи, эр мутланаш тӱҥалше йоча огыл. Уремыште да йочасадыште мыйым «мама» манеш, мӧҥгыштӧ гын «ава» манын каласа.
– Тау, Раисия! Пашат ончыкыжымат ушнен толжо, марий калыкын лӱмжым ӧрдыж кундемыште тыгак нӧлтен шого!
* VR (виртуал реальность) – цифран кумдыкыш ушышо технологий, тушто айдеме шкенжым чын илышыште улмо семынак шижеш; тидлан лӱмын йӧнештарымашым: шинчалыкым, шлемым – чийыман.
Геннадий Сабанцев
Снимкыште: Югра марий-влакын черетан сеҥымашышт. Раисия Сунгурова шола гыч кокымшо.
Фотом Раисия Сунгурован архивше гыч налме.
