Пытартыш ийлаште марий йылме дене уке-уке да моткоч оҥай книга-влак лектедат. Южыжым марий йылмым йӧршын палыдыме але мутланен моштыдымо, но шочмо йылме семын аклыше, пагалыше-влак ямдылат. Тыгай савыктыш-влак тӱшка калыклан огыл, а йылмым тунемаш кумылан-влаклан темлалтыт. Таче ме тендам кум у книга дене палымым ыштена.
Илья Франк марий йылмым туныкта
Москвасе ВКН пӧрт издательстве марий йылме дене пеш оҥай книгам савыктен луктын, «Марийский с улыбкой» маналтеш. Книга комым ончалыда гын, умыледа: тушко М.Шкетанын ойлымашыже-влак пурталтыныт.
Тидыжат тынар ӧрыктарыше огыл, а теве «Илья Франкын лудаш туныктышо методшо» манме йодышым луктеш: тиде могай-тыгай йӧн да марий йылмына дене тудо кузе кылдалтын? Илья Франк ондак школышто немыч йылмым туныктен, полиглот, лингвист-кусарыше. Утларакшым германский, романский да тыгак эрвел йылме тӱшкашке пурышо йылмыла гыч кусара. Тудын методшо – текстыште улшо мут да ойсавыртыш (конструкций)-влак пеленак нунын рушлашке кусарыме вариантышт пуалтеш. Книгасе мыскара ойлымаш-влак, ончылмутышто возымым рушла ончыктена, «снабжены переводом на русский язык и необходимым лексико-грамматическим комментарием (без упрощения текста оригинала)». Автор-влакын ойышт почеш, мутым лӱмын тунемын але жапын-жапын мутерлашке ончен от тунем, а уэш-пачаш каласалтмыж дене шарнен кодат. Ончалза, «Опой кува» ойлымашын текстшым кузе лончылымо.
ОПОЙ КУВА
(Бабка Опоиха)
Тӱняште тӱрлӧ айдеме уло (на свете разные люди есть; тӱня – мир, свет, тӱня – разный, айдеме – человек, люди). Тӱняште, манам, ( в мире, говорю; манаш – сказать, говорить),ик ялыштак шуко тӱрлӧ айдеме (даже в одной деревне много разных людей; ик – один; ял – деревня; суфф. —ак – даже, и; шуко – много), шуко тӱрлӧ койыш уло (много разных нравов есть; койыш – нрав, характер). Калыкын могай койыш ( у народа какой характер; калык – народ; могай – какой),тугай койышлан айдемат келыштаралтеш (такому характеру и люди соответствуют; тугай – таков; суфф. –ат – и: келыштаралташ – сочетаться, согласовываться).
Тӱняште тӱрло айдеме уло. Тӱняште, манам, ик ялыштак шуко тӱрлӧ айдеме, шуко тӱрлӧ койыш уло. Калыкын могай койыш, тугай койышлан айдемат келыштаралтеш.
Пособийым Лариса Арламова ямдылен. Тудо каласкала:
– Илья Михайловичым мый 2021 ийыште Маяковский лӱмеш книгагудышто вашлийынам. Пален нальым: тудын методшо почеш 63 йылме дене 420 утла книга лектын, марий йылме дене – уке. Тунам, ӧрын-лӱдын, «Ала марий йылме текст денат лукташ лиеш?» манын йодым. Уло кумылын келшымекше, мый пашалан пижым.
Лариса Арламова (ӱдыр фамилийже дене Вершинина) Шернур район Кӱшыл Кугенер ялыште шочын. Изи улмыж годымак ача-аваже Ленинградыш илаш кусненыт, кызыт Лариса Владимировна Ленинград областьыште ила, Санкт-Петербургысо ик школышто немыч йылмым туныкта. Марий йылмым умыла, но сайын кутырен ом мошто, манеш. Санденак Наталья Венинан «Марий йылме» курсышкыжо возалтын.
– Лариса мыйын курсышкем 2014 ийыште толын, мый тунам туныкташ гына тӱҥалынам ыле. Ик жап пашаштына чарналтыш лие, но 2019 ийыште уэш воранен кайыш. Лариса ача-аважын шке коклаштышт марла мутланымыштым колыштын кушкын, сандене марий йылмым мыняр-гынат пала, а курсышто шинчымашыжым эшеат ешарен. Ме тудын дене Новосибирскыш, Чебоксарыш Йылме фестивальыш миен коштынна, Перьмыште онлайн йӧн дене эртаралтше тыгаяк фестивальыш ушненна. Тушто марий йылме нерген каласкаленна, – умылтара Наталья.
Книгам ямдылыме годым Л.Арланован йодмыж почеш тудо кажне марий шомакшым манме гай рушлашке кусарен, марий йылмын грамматике ойыртемжым умылтарашыже пернен. «Тений 10-15 июльышто эртарыме Марий йылме лагерьыштына книган презентацийже лийын, пеш кумданжак огыл гынат, но лагерьын участникше-влак кидыш кучен, ончен, шымлен, аклен кертыныт. Лариса Владимировна шкежат нунын коклаште лийын», – ойла Наталья Венина.
Пӧртылына «Марийский с улыбкой» книга дек. Комышто весат сералтын: «Оҥай книгам лудын, йылмым тунемына». Пособийым чумырышо Л.Арламова, нигӧнат авторский праважым пудырташ огыл манын, текстлан тӱҥалтыште марий калык йомак-влакым ойырен налын, но… Йомак сборникын составительже уло, иктаж йоҥылышым ыштет гын, капканышкат логалат, сандене ты йодыш дене Андрей Чемышев дек лекташыже пернен.
– Лариса дене ме Москваште ик семинарыште палыме лийынна. Мый дечем ой-каҥашым йодмекыже, книган негызшылан могай писательын произведенийже-влакым ойырен налме шотышто умылтарышым. Тыште авторский права нерген раш палыман. Мый Майоров-Шкетанын ойлымашыже-влакым темлышым, адакшым у книгаш пуртымо мыскара ойлымаш-влакын электрон вариантышт ямде, руш текстат уло – тидыже Ларисан пашажым мыняр-гынат куштылемда, шонышым. Но тудо шке кусарен, тӧрлаш Наталья Венинам йодын, – радамлен каласлаыш Андрей Валерьевич.
«Тый кузе шонет, Илья Франкын методшо марий йылмым тунеммаште кӱлешан мо? Пайдаже уло мо?» манын йодмылан марий йылмым компьютерный лингвист семын шымлыше А.Чемышев вашештыш:
– Оҥай системе! Составитель-влак сай пашам ыштеныт. Яков Майоров-Шкетанын произведенийже-влакым налме дене эшеат чот чын ыштыме, вет нуным йӱкаҥдыме аудио уло: текстым лудаш веле огыл, колышташат лиеш.
Тыгеракын, книга савыкталтын. Ты суапле пашашке кӧн кидше логалын, нуно ойлат: «Книга марий йылмым тунемше-влаклан пеш пайдале. Туныктымо программе почеш темлалтше учебниклан ешартыш пособий семын кучылташ лиеш».
Кызытсе прозо: илыш ойыртем да сылнымут
Марий кугыжаныш университет кок туныктымо книгам савыктен луктын: тиде – В.Михайловын «Кызытсе марий прозо» да М.Рябининан «Геннадий Алексеев: илышыже да сылнымутшо».
Икымше книгаште 1985 ийын кокымшо пелыж гыч тӱҥалын тачысе кече марте кызытсе марий прозын вияҥ толмо корныжо ончыкталтеш. Тӱҥалтыш ужашыште педагогике шанче кандидат, доцент, Марий кугыжаныш университетын «Марий школ» лабораторийжын вуйлатышыже Виталий Михайлов перестройко жапысе (1985-1991) илыш ойыртем да сылнымут литератур кокласе кылым рашемда, тачысе марий прозын тематикыже, геройжо да жанр ойыртемжым почын пуа. Кокымшо ужашыште марий сылнымутышто лӱмлӧ писатель-влакын: Вячеслав Абукаев-Эмгакын, Алексей Александров-Арсакын, Геннадий Алексеевын, Юрий Артамоновын, Валерий Бердинскийын, Геннадий Гордеевын, Мария Илибаеван – илышышт да усталык саскашт дене палымым ышта. Мутлан, марий лудшын йӧратыме прозаикше М.Илибаеван творчествыжым лончылышыжла, «Кугу тӱня – шыгыр тӱня» романын да «Кумыл» книгашке пурышо произведений-влакын поэтикыштым, «Орина кова» повестьын социально-нравственный шӧрынжым почын пуа, йоча прозыжлан акым пуа. В.Бердинскийын «Игем-шамыч» ойлымашыжын идейно-тематический кышкаржым, Г.Гордеевын «Вӱдвакш» ойлымашыжын философий шӱлышыжым рашемда. Монографий сынан моло статья-влакымат лудаш моткоч оҥай.
Кумшо ужашыште пуымо материал-влак негызеш шинчымашым тергаш йодыш да паша-влакым темлыме. Книгам Федерал кугыжаныш стандарт почеш кӱшыл школын марий филологий пӧлкаштыже тунемше студент-влаклан да тыгак туныктышо, тунемше-влаклан ямдылыме.
Филологий шанче кандидат М.Рябининан ямдылыме книгажат утларакше студент да тунемше-влаклан занятийыште да урокышто кучылташ моткоч пайдале. Тудо лач ик серызын, Морко мланде гыч лекше прозаик Геннадий Алексеевын, книган лӱмжат тидымак ойла, илышыжлан да сылнымутшылан пӧлеклалтын. Писательын творчествыжым шанчызе кажне произведенийын посна лончыжо (тематике) гоч шымла, примерым кондаш гын: «Куку муро ойган» повестьыште ӱдырамашын кӧргӧ тӱняжым, «Вашпижмаш» повестьыште конфликт йодышым, «Шочмо вер – чевер» лирический сӱретлаште пӱртӱс образ-влакым, «Тулык чон» повестьын психологизм поэтикыжым да молымат почын пуа.
Аркадий Васинкинын, Зиновий Учаевын, Геннадий Гордеевын статьяшт, Игорь Андреевын вашмутланымашыже лудшылан марий серызын шӱм-чон тӱняжым умылаш полшат. Шинчымашым тергаш пуымо паша-влак (тест, заданий, йодыш) шочмо йылме дене олимпиадылан, Тиште кечын эртаралтше «Мунло» таҥасымашлан, тӱрлӧ конкурс ден викторинылан ямдылалтме годым сай эҥертыш лийын кертыт.
Л.СЕМЕНОВА
