27 августышто Шернур кундем Тулгем ялын эргыже, Россий Федерацийысе образований сферын почётан пашаеҥже, тӱнямбал кӱкшытыштӧ палыме уста марий йылмызе, филологий науко кандидат, доцент, Марий кугыжаныш университетын преподавательже, вузын учебно-методический рӱдержым вуйлатыше, Калыкле тӱвыра да тӱвыра кокласе коммуникаций институт директорын туныктымо паша шотышто алмаштышыже, пашан ветеранже, а лишыл жапыште – республикын Почётан доноржо Валерий МАКСИМОВЛАН (снимкыште) 55 ий темеш. Тачысе «Арсланыштына» тудын дене вашмутланымашым темлена.
– Валерий Николаевич, кумылда могайрак?
– Пеш сай. Вашке тунемаш тӱҥалына.
– Руш поэт Роберт Рождественский возен: «Человеку надо мало, чтоб искал и находил…» Валерий Николаевич, вачӱмбалныда – пел курым утла жап. Айдемын илышыштыже мо эн тӱҥ, шонеда?
– Келшымаш, еш, чоным куандарыше паша, йолташ-влак, а мемнан пашаште – тыршен тунемше-шамыч.
– Шернур кундем Тулгем ялын эргыже йоча жапыште ончыкыжым кӧ лияш шонен?
– Тунемаш гына тӱҥалме годым ньога ончыкыжым я икте лияш шона я весе, кумшо. Но Марисола кыдалаш школыш куснымеке, марий йылмым да сылнымутым Зинаида Васильевна Ермакова туныкташ тӱҥале. Тунам шочмо йылмылан шӱмаҥынам да варажым Марий кугыжаныш университетыш тунемаш пураш кумылем лекте. Тыге Филолог. Марий йылмым да сылнымутым туныктышо. Руш йылмым да сылнымутым туныктышо специальностьым, тыгак Журналистике специализаций дене шинчымашым налынам.
– Марий кугыжаныш университет деч вара Те Йылмым, сылнымутым да историйым научно шымлыше В.М.Васильев лӱмеш марий институтын йылме секторыштыжо шанче пашаеҥлан ышташ тӱҥалында.
– Тунем пытарымылан йочам – кугурак ӱдырем – шочын ыле. Адакшым тунам эрыкан распределений лийын: кушко шонет – тушко пашаш каен кертынат. Урем дене ошкылам, а ваштарешем филологий шанче доктор, профессор Николай Исанбаевич Исанбаев толеш. «Валера, мом ыштет?» – йодеш. «Пашаш пурынем», – манам. «Мемнан деке пуро», – ойла. Тыге институтын йылме секторыштыжо ышташ тӱҥалынам. 1994 ийыште филологий шанче доктор профессор Юрий Владимирович Андуганов аспирантурыш виешак пураш таратыш. Мыйже «кӱын шуын омыл эше» ойленам гынат, «пураш кӱлеш» манын. Тыге, наверне, шанче пашалан шӱмаҥынам. Тушто лу ий пашам ыштышым. Варажым шочмо «альма-матерыш» тольым. Тыге 1994 ий гыч Марий кугыжаныш университетыште улам. Студент-влак дене пашам ышташат Юрий Владимировичак темлен, а мый келшенам, аспирантурыш пуренам да 1998 ийыште кандидатлык диссертацийым араленам. Тачат шарнем: кум шагат «орландарышт»…
– Туныктымо сомыл да шымлыме паша. Те чылажымат иканаште ыштеда, туге гынат кудыжо поснак лишыл?
– Тыгай ойыркалымашем уке. Студент-влак денат куанен пашам ыштем, шанче пашаланат кумылем эре уло – тудыжым утларакше кастене ыштем, тымыкыште.
– Шӱдо утла шанче паша, монографий. Кажныштыже тыршымашда, кажныжлан шуко вийым пуэнда, санденак кажныже шерге. Тӱҥ шотышто могай йодышым шымленда? Эн кугулан Те могайым шотледа?
– Эн ончычак муткылдыш дене пашам ышташ тӱҥалынам, диссертацием «Марий йылмыште почешмутан управлений» маналтын. Уло кумылын материалым тошто грамматикылаште, газетлаште, «Ончыко» журналыште кычалынам. Кызытат картотекем шуко уло, эре погенам. А варажым диалектологий дене пашам ышташ тӱҥальым, молан манаш гын студент-влак тӱрлӧ районла гыч улыт, эсогыл вес республикла гычат тунемаш толыт. Икымше курсышто нуно шке семынышт кутырат. Мылам оҥайын чучын. Умбакыже фонетике, синтаксис дене пашам ышташ тӱҥальым. А «Марийские лингвисты» библиографий сборник кок гана савыкталтмеке, кумшыжым мый уэмден ямдылен савыктенам да ты пашам умбакыже шуем. Тиде сомыл мылам моткоч лишыл, архивлаште, тыгак книгагудылаште кычалаш, вара статьялам возаш мылам моткоч келша.
– Келша, да кӱлешлыкшат кугу.
– Туге, тидымат каласен кертам – кызыт мартеат Россий кумдыкысо ик финн-угор республикыштат шкеныштын палыме филологышт нерген тыгай книгам луктын огытыл, тыгак литературовед да фольклорист-влак нергенат иктынат уке. А ме Марий Элыште луктынна. Тушто мемнан шанчызе-влакын илыш корныштымат, пашаштымат да наградыштымат пален налаш лиеш. Тау Йылмым, сылнымутым да историйым научно шымлыше В.М. Васильев лӱмеш марий институтын да Марий кугыжаныш университетын шанче пашаеҥже Андрей Валерьевич Чемышевлан – кок книгамат интернетыш пуртен, сандене пайдаланаш моткоч йӧнан.
– Кызыт шымлыме пашада могай йодыш дене кылдалтын?
– Тений университетнан лӱмгечыжым палемдаш тӱҥалына. Ректорын советникше, историй науко доктор, профессор Галина Викторовна Рокина «Они стояли у истоков кафедры языка» пашам возаш йодын, тудын йодмыжым шукерте огыл мучашленам – статьям ямдыленам. Фонетикым, диалектологийым умбакыже шымлаш кумыл уло.
– Историй да филологий факультетыште деканын алмаштышыже лийында, марий йылме кафедрым вуйлатенда, тыгак вузын учебно-методический рӱдержын да Калыкле тӱвыра да тӱвыра кокласе коммуникаций институт директорын алмаштышыже лийын улыда. Вуйлатыме пашаште мо эн тӱҥ?
– Мыйын шонымаште, эн тӱҥ – калыкым умылен, тудын дене келшен пашам ыштен моштымаш. Вуйлатыше улат да шкем кушкӧ шындаш ок кӱл: пырля пашам ыштыше йолташ-влак дене иктӧр тыршыман, но, конешне, вуйлатышылан шукырак логалеш, туге гынат лектыш лийже манын..
– … «мый кӧ улам» манын коштман огыл?
– Вот! Кеч-куштат айдеме лияш кӱлеш – тыгай принцип дене илем да илаш тӱҥалам.
– 1994 ий гычак шуко пашам студент-влак дене ыштеда: лекцийым лудыда, марий йылмын синтаксисше, лексикологийже, диалектологийже дене занятийым эртареда, курсовой да диплом пашаштым вуйлатеда. Таче нуно 90-ше ийласе деч мо дене ойыртемалтыт?
– Эн ончычак, конешне, ушан улыт, интернетыште «продвинутый» манмет. А вес могырым ончалаш гын, книгам шагал лудыт. Амалже омат пале могай. Очыни, гаджет, телефон улыт да… Но мемнан направлений дене тунемше-влак, кеч-мом ойлыза, лудшаш улыт: руш, марий да йот элласе произведенийлам. Тидым шагалын ыштат. Но ончычсо семынак нуно тӱрлӧ улыт: иктыже тунемашак шона, весе ӧркана, кумшыжо «ай, йӧра, таче толам, эрла огым» манеш. Тыгай сӱретше эре лийын да уло.
– Тӱнямбал, Россий кӱкшытан ятыр конференцийын, симпозиумын, конгрессын участникше лийында. Эн ушеш кодшыжо могай? Нуно тыланда мом пуэныт?
– Венгрийысе Пилишчабаште эртыше финн-угровед-влакын тӱнямбал конгрессышт. Оҥайлан, тушто икымше кечын кечывал кочкышлан ме, марий делегаций, гуляшым налынна. Ик совлам подыльым гын – пурысшо мыняр! Ушеш кодыныт Тарту (Эстоний), тыгак Стокгольм (Швеций) – мотор ола улыт. Тӱнямбал конгресс-влак мом пуат? Тушто коллеге-влак дене мутланаш, нунын деч йодышташ йӧн уло. Тӱҥжӧ – ваш кутырен пашам ыштымаш.
– Шочмо йылме. Таче чондам мо корштара?
– Газетлаште шуко йоҥылыш, чын огыл факт-влак вашлиялтыт. Тиде чоным кочкеш. Весе. Радиошто, телевиденийште южгунам тыге ойлат – варажым колыштмат ок шу…Ойлет – ӧпкелалтыт. Но мый садак каласем, телевиденийышкат йыҥгыртем – сырат гынат.
– Молан тыге, шонеда?
– Ме ваш-ваш колыштын огына мошто – тиде эн тӱҥжӧ. Кутырымо годым колыштмо олмеш вашмутым пуэна: айдеме шке ойжым ойленат шуктен огыл, а вашмут кая – тыге лийшаш огыл. Айдеме мучаш марте шонымашыжым каласыже, тунам вара йоҥылыш огеш лий.
– Тендан шонымаште, марий йылмынан ончыкылыкшо уло?
– О-о, конешне, уло! Кызыт лукна кугу «Рушла-марла мутерым», тыгак «Марла-рушла кӱэмалтше ойсавыртыш мутерна» лектын, тушто мемнанат надырна уло. Марий йылме дене, юмылан тау, шочмо университетыштына фонетикымат, лексикологийымат, морфологийымат, диалектологийымат, синтаксисымат, стилистикымат туныктена да туныктенаже кызыт мартеат марла, а моло кугыжаныш университетлаште тыгай сӱрет пеш шагал вашлиялтеш. Кеч-мом ойлат гынат, марий йылмын ончыкылыкшо уло.
– Койыш-шоктышдам почын пуаш йылмызе семын могай пале мутым кучылтыда ыле?
– Профессор Иван Григорьевич Иванов манмыла – савырле.
– Паша – паша дене, но айдемын эн тӱҥ эҥертышыже – еш, туге? Тудын дене палдарыза, пожалуйста.
– Пелашем Эльвира Сидоровна Шернур район Лопка-Памаш ялыште шочын, тудын дене тӱҥалтыш школышто пырля тунемынна, но вара корнына торлен. Тудо ик жап Екатеринбургышто илен, медицине тӧнежым тунем пытарен, вара – Марий кугыжаныш университетым, кызыт медицине сферыште пашам ышта. Уэш вашлийыннаже Йошкар-Оласе уремыште. 1989 ий 30 сентябрьыште ешым чумыренна, 90-ше ийыште Евгения ӱдырна шочын. Тудо Марий кугыжаныш университетым тунем пытарен. А кокымшо ӱдырна, Юлия, 2008 ийыште шочын, Йошкар-Оласе 14-ше номеран гимназийыште тунемеш, музыкальный школышто усталыкшым шуара. Кызыт пеш куаненам – «Артек» Россий йоча рӱдерыш путёвкым сеҥен налын. Мыят 1980 ийыште тушто лийынам.
– Те шкендам пиаланлан шотледа?
– Конешне.
– Тугеже, мо тыгай пиал?
– Ешем – пелашем ден йочам-влак – уло. Уныкам-шамыч лийыт гын, конешне, эшеат пиалан лиям. Шӱм-чонемлан келшыше паша уло.
– Валерий Николаевич, койыш-шоктышда дене ачада але авада гай улыда?
– Авам гай. Тудо пеш поро кумылан лийын. Пашаче – эр гыч кас марте эре тыршен, эреак тунемаш мемнам кумылаҥден. Сурт кӧргат, пакчат эре ару лийыныт, эше пашаш коштын.
– Палена, Теат моткочак поро шӱм-чонан улыда. Вуйлатыме пашаште южгунам тыгай порылык мешанчык огыл?
– Уке-уке! Кеч-мом ыштет гынат, эре поро лийман.
– Тунам илашат куштылго, маннеда?
– Туге. Южгунамже вурсатат, «ай, вурсышт» манам. Раисия Михайловна Данилова манмыла, шеҥгечын пият опта…
Г.Кожевникова.
Фотом Интернет гыч налме.
