Таче мемнан унана – мӱндыр Италийын шочшыжо Сандро Лупини. Тудо икмыняр ий ончыч марий ӱдырамаш дене – Волжский район Усола Корамас гыч Елена Нестеренко дене – илыш корныжым ушен. А кузе тиде лийын? Молан итальянкым але вес наций гыч пелашым ойырен налын огыл, а марий ӱдырамаш келшен? Да, тӱрыс налмаште, итальянлан Российыште кузерак илалтеш? Чыла тидын нерген Сандро дене мутым вашталтышна. Мутат уке, пелашыже полшымо дене, вет Елена Александровна ынде итальянла туге сайын мутлана – марий манын ом пале гын, товатат, итальян ӱдырамашлан шотлем ыле! Санденак тудо кусарышына лийын.
– Сандро, тӱҥалтыште илыш-корныда дене кӱчыкын палдарыза.
– Ончыч ачам-авам кочаммыт дене ялыште иленыт. А мыйын 9 ияшем годым Турин олашке илаш кусненыт. (Тиде ола лӱмым шукынжо колында, очыни, вет 2006 ийыште тушто Олимпийский модмаш лийын – авт.). Школ деч вара технический лицейым тунем пытарымеке, армийыш каенам. Мемнан дене тунам 13 тылзе службым эртенам. Умбакыже паша корнем университетла дене кылдалтын. Эн ончычак Турин олаште политехнический университетыште техник-лаборантлан ыштенам. Вара Перуджа вузыш кусненам да ты пашамак шуктенам. Ешаҥмеке, кок эргынан кушкын шумешкышт да Болонья оласе вузыш тунемаш пурымекышт, нунын дене пырля лияш манын, ешна дене ты олашке илаш кусненна. Но икмыняр жап гыч тӱрлӧ амаллан кӧра пелашем дене ойырленна. Ты олаштак пенсийыш лекмешкем, стаж шот дене 62 ийым темымешкем, техникланак ыштенам.
– «Итальянец» мутым колмеке, чыным ойлаш гын, мыйын ушышкем ала-молан вигак «Приключения итальянцев в России» чапланыше фильм пура. Тушто ты эл гыч толшо-шамыч поянлыкым кычалыт да такшым муыт. Теат илышыштыда ик эн тӱҥ поянлыкдам, но шийым-шӧртньым монь огыл, а пелашдам, тыгак Российыште, тиде веле огыл, Марий Элыште (!) муында. Когыньдан кузе палыме лиймыда нерген Елена шукерте огыл тудын нерген возымо статьяште каласкален ыле. Сандене уэш ойлаш огына тӱҥал. Тендан деч ынде весе нерген пален налме шуэш: кузерак итальян пӧръеҥ Российыште ила?
– Мыйын пенсий дене пеш сайын илем. Мылам келша. А Российыште тынар чот изи пенсий дене еҥ-шамыч кузе илен кертыт – ӧрам. Италийыште эн изи кугыт – 40 тӱжем теҥге. (А шкеже тылеч 4 пачаш нарылан шукырак налеш – авт.). Тысе дене таҥастарымаште, Италийыште медицине ончылнырак улмым палемдынем. Йылмым палыдымылан кӧра, мутат уке, йӧндымылык шижалтеш. Тиде амал дене, мутлан, кевытлашкат лишнырак улшышко веле шкетын миен толедем. Туштыжо мо кӱлешым умылтараш шотым муам. Сандене кеч-кушкат утларакше Элена (итальянла тыге ойлат – авт.) дене пырля коштына.
– Тынар кужу жап вес элыште илымылан кӧра шочмо кундемда деч посна йокрокланеда, витне: ешыштыда уна лиймем жапыште телефон дене Италийын гимнжым, итальян муро-влакым колыштмыдам кольым…
– Уке, чот йокрокланем манын ом каласе. Молан манаш гын эре ик верыште огыл, а илышем мучко тӱрлӧ вере иленам. А гимным, муро-влакым келша да коклан колыштам. Эргым ден уныкам-шамыч дене мутланымем шумо годым вотсап дене арняш икмыняр гана кылым ыштена, ваш ончен кутырена. Тидат чонышкем ласкалыкым пурта. Кугуракше архитекторлан тунем лектын да Италийыштак ешыж дене ила, БТИ-ште пашам ышта. Изиракше Америкыште тунемеш да ила. Эше ешаҥын огыл. Тудо вузышто сайын тунемын да тушко умбакыже шинчымашым погаш каяш темленытат, йӧн дене пайдаланен.
– А пелашлан итальянкым огыл, а йӧршеш тора изи эл гыч ӱдырамашым ойырен налмыда шотышто нуно, тыгак родыда, палымыда-влак мом ойленыт? Ӧрыныт? Шылталеныт? Италий гычак ватылан йӧршым муаш темлен огытыл?
– Уке, иктат ни шылтален, ни ваштареш ойлен огыл. Мӧҥгешла, мутлан, Италийыште эртарыме сӱанышкына изирак эргым толын ыле. Кугуракше кертын огыл. А икмыняр жап гыч тудат толын да ме нылытын рестораныште шинченна – ушнымынам палемденна. Тыгак тиде пайремлымашна эргым-шамычын Эленам, Эленан нуным приниматлымыштым ончыктен.
– А палыме лиймекыда Еленан марий улмыж нерген каласымекше, шкеже мом шоналтенда? «Ой, Юмыжат, кӧ дене мый палыме лийынам? Тыгай калыкше кушто ила? Нуно могай улыт?» шонымаш-влак шочын огытыл?
– Мылам Элена Айдеме семын келшен, сандене тыгай нерген шоналтенат омыл. Мый чон дене «онченам».
– А тышке икымше гана толмекыда мо келшен, мо келшен огыл, мо ӧрыктарен?
– Икымше гана 2013 ийыште августышто, палыме лийме деч вара пел ий наре гыч, тышке толынам. Келшен огыл Москва гыч автобус дене 12 шагат наре кудалме, вахте гыч пӧртылшӧ йӱшӧ пӧръеҥ-шамыч, лакылан корно, шыҥа. Келшен пӱртӱс: чодыра, ер-шамыч. Але марте Марий Элыш ынде иктаж 15 гана толын каенам докан! Раш каласаш паспортышто визе печать мыняр улмым шотлаш кӱлеш. Ты жапыште кушто гына лийме огыл?! Тыште коктынат пашам огына ыште гынат, кажне кечын эре кушко-гынат коштына, унала миен толына але уна-шамыч толыт. Яра гына шинчаш жапна йӧршын гаяк уке! Сандене ынде эше опер да балет, Шкетан театр, тоштер-влак, Марий Эл радион эртарыме концертше-шамыч келшат манын палемдынем.
– Икшывыда-влакын тышке толаш кумылышт лиеш гын, шкеже кызыт эн ончычак кушко наҥгаеда ыле?
– Кугырак эргым дене Юлыш кол кучаш каена ыле. А изиракше дене Свияжские холмы горнолыжный базышке ече дене мунчалташ пырля миен толына ыле. Шкеже мый тидлан 21 ияшак кумылаҥынам. Йоча-шамычым гын куд-шым ияшыштым шӱмаҥдаш тӱҥалынна. Тидлан лӱмынак туныктышым налынна.
(Палдаренак кодынем: Сандрон шкенжын тидлан келшыше ечыже уло. Тудым лӱмынак балкон гыч пуртыш да мылам чиен ончаш темлыш гын, ой, Юмыжат! Ботинкыжат, ечыжат тыгай неле улыт манын паленат омыл! А шкеже, Елена Александровнан ойлымыж почеш, Свияжскыште да шкенышт дене курыкышто кайыкла веле «чоҥештылеш»! Кеч комплектат неле, шкежат кӱжгӧ кап-кылан гынат! Италийыштыже нунын илыме кундемыште тыгай вер уке. Сандене шкешт деч ятыр километр тораште верланыше курыкыш лӱмынак ик арнялан миен толыт. Тиде жапым тушто «ош арня» – ош лум ӱмбалне эртарыме арня маныт. Тушко Россий гыч поян еҥ-шамыч ятырын коштыт — авт.).
– А эше чонланда могай сомыл келша?
– Мыйын илышем армийыштак технике дене кылдалтын да але мартеат тудлан шӱман улам. Мутлан, Перуджа олаште пашам ыштымем годым «Формула-1» ден «Формула-3» гонко-шамычлан «Феррари» машина-влакым испытатлымаште механик семын лийынам. Санденак тӱрлӧ машина дене кудалышташ, нуным вашталтылаш йӧратем: иктым уымак налам, изишак кудалыштам да ужалем, вара адакат весым, уым, налам.
– Российыште илыше-шамыч, мом шылташ, иномаркым налаш тыршат. А Те теве ынде кодшо шыжым мемнан элысым, «Лада Нива Тревел» налында!
– Мыйын Российыште ыштен лукмо дене кудалышт ончымем шуын да шонымашем шуктенам.
– Эше весе шотыштат мемнан элысе илышлан келыштаралтында: Те Италийыште мончам чоҥенда!
– Туге. Икана тышке толмо годым Эленан Москва воктене илыше родыж деке унала пуренна. Тушто мончаштышт мушкылтмына годым Элена ойла: «Италийыште мылам икте моткочак огеш сите – тиде монча». «Йӧра, ыштен пуэм», – маньым. Элена тунам ӱшанен огыл. Но кызыт ме ынде 2013 ий годсек мончаш пурена. Кеч мемнан илыме ялыште мончаже иктынат уке!
– Пелашдан ойлымыж почеш, те эркын-эркын марла мутланашат тыршаш тӱҥалында, марла муро-влакат келшат, марла кушташат йӧратеда…
– Мый такше марла веле огыл, итальянлат ны сайын мурен, ны куштен ом мошто. Но кумылемже уло да пырля тавалтышын кояш йӧратем. Мурызо-влак кокла гыч Миша Веселовын мурымыжо ик эн чот келша. (Тудын дене нуно ынде сай йолташат лийын шуыныт – авт.). Марла кутырымо нерген ойлаш гын, коклан «салам», «тау», «каена мо?», «манеш», икмыняр моло мутым кучылташ тыршем.
– А марий кочкышым йӧратеда?
– Мый шкенан кочкышым кочкын тунемынам (адакшым шкежат шеф-повар гай тале кулинар! – авт.), сандене вес элласым тамлен ончен кертам, но йӧратен кочкам манын ом каласе. Ялысе мелнам кочкынам. Келшен. Элена коман мелнам ыштен пукшаш сӧрен да тудым вучем.
– Кызыт ик эн кугу шонымашда могай?
– Марий Элыште ончыкыжым Юриношке Шереметев замокыш, Козьмодемьянскыш миен толнена. А Россий нерген ойлаш гын, Байкалым да йӱдвел волгалтышым (Северное сияние) ужаш шонымаш уло. Тыгак Эленам тений Сардиний отрошко намиен кондынем.
Мом ойлаш, пеш сай шонымаш-влак улыт. Поснак пелашыж нерген каласымыже келшыш. Пӧръеҥ! Тетла нимат от ман. Да, чыным ойлаш гын, Сандро нерген моткоч шуко каласкалаш лиеш, вет тудо пеш проста, тыматле койыш-шоктышан, тидын годымак весела, поро кумылан айдеме. Сандене тек тудын гай Чын Пӧръеҥ тӱняште шукырак лиеш — пытартышлан тыге веле ойлымо шуэш…
