«Йылме пеледышым пого –
Тудо вет ӱмырыштет
Шерге дечат шерге пого,
Эн кугу вий кидыштет», —
лӱмлӧ марий поэт Валентин Колумбын калыкнан илыш негызшым – шочмо йылмым – чапландарыше почеламут корнылажым лач Марий тиште кечын ушештарыме шуэш. Кугыжаныш кӱкшытыштӧ тений ме тудым 10 декабрьыште коло кумшо гана палемдышна.
1775-ше ий 10-шо декабрьыште Санкт-Петербург оласе книга кевытлаште «Сочинения, принадлежащие к грамматике черемисского языка» икымше марий грамматика ужалымашке лекмым шарналтена да тудын авторжо Озаҥ архиепископ Вениамин Пуцек-Григоровичлан тауштена. Таклан огыл акрет годым тиште – тошто финн-угор шомак «шӱдыр» манымым ончыктен. Иктаж-могай умылымашым ойлышо кеч-могай палымат тыге маныныт. Марий-влак тудым ваш-ваш куэ кумыжеш возен колтылыныт. Тачат йылме да тисте кеч- могай калыкын ик эн шерге поянлыкше. А Марий тиште пайрем, шочмо йылмынам вияҥдымаште, тӱня кумдыкышто шарымаште тыршыше кажне ура чонан еҥын пайремже. Ты радамыш йылмызе, шанчызе, туныктышо, сылнымутчо, савыктыше, журналист, мер, кугыжаныш пашаеҥ-влак пурат. Марий рӱдолаштына Марий тиште кечым палемдымашке лач нине еҥ-влак погыненыт.
Тенийсе пайремым марий тиштылан пӧлеклалтше форумат манаш лиеш. Тудо тӱрлӧ шӧрынан лийын. Я.Эшпай лӱмеш марий кугыжаныш филармонийын шыжым гына почмо у оралтыштыже эртен. Чынжымак, оралтыжат ойыртемалтше, кӧргыштыжат тыгай мероприятийым эртараш йӧнан да ятыр полощадкым келыштараш лиеш. Кечывал деч ончыч тӱҥалын да кастене гына мучашлалтын. Но пайрем мероприятийже-влак 8, 9 декабрьыштат лийыныт. Эн ончыч индешымше гана эртаралтше «Марла чын возена» тӱшкан возымо диктантым ончыктыман. Вес кечын «Марий лексикологийыште пӱсӧ йодыш-влак» шанче-практик семинар эртен.
«Марла чын возена» диктантыш тений 2500 наре еҥ ушнен. 180 площадке пашам ыштен. Тиде школ тунемше, туныктышо, методист, воспитатель, студент, шанче, тӱвыра пашаеҥ, журналист, кугыжаныш да муниципал служащий да шке шинчымашым тергаш шонышо-влак лийыныт. Тений икымыше гана диктантым мӧҥгыштат, паша верыштат онлайн-йӧн дене возаш лийын. Санденак акцийыш Австрийыште, Финляндийыште, Эстонийыште, эсогыл Японийыште, тыгак Российыште марий-влакын тӱшкан илыме кундемлаште – Татарстан, Пошкырт, Киров, Саратов, Урал, Одо кундемлаште – ушненыт. Текстым марла да курыкмарла йоҥгалтареныт. Ойыртемалтше-влакым тӱрлӧ категорийыште Тиште кечым торжественно палемдыме мероприятий годым палемденыт.
Филармонийын фоештыже эр годсек тиштылан негызым ыштыше савыктыш-влак дене палдарыше ончер пашам ыштен. Марий книгам лукшо организаций-влак шке сатуштым ужаленыт. Ик тыгай у книган авторжо, Россий Писатель ушемын еҥже, мутмастар Зоя Дудинан «Юмын ӱдыр огеш пу вашмутым» книган презентацийже эртен. Тудым саламлаш шуко йолташыже погынен ыле.
Тений республикыштына лектын шогышо самырык-влаклан «Кугарня» газет редакций 30, а «Ончыко» сылнымут да мер-политик журнал 95 ияш лӱмгечыштым палемденыт. Ты кок редакцийын коллектившым саламлыме кок мероприятий тыгак фоеште да залыште посна эртеныт. Шуко поро шомак йоҥгалтын, пӧлек кучыкталтын, эртыме корнышт шарналтын. Ойыртемалтше пашаеҥыштым тӱрлӧ ведомствын наградышт дене палемденыт.
Вес площадкыш марий йылмым туныктышо, шанчызе-влак погыненыт ыле. Тушто филологий науко кандидат Олег Сергеевын «Язык памятников письменности марийского народа (конец ХVII – ХVIII вв)» книгаж дене палдарымаш эртен. Туштак Марий Элыште шочмо йылмым туныктышо-влак асссоциацийын советшын кумдаҥдыме заседанийже лийын.
Кокымшо пачашысе фоеште лӱмлӧ лингвист, марий йылмым Интернет кумдыкышто шарыме пашам ворандарыше да шукерте огыл «Гордость нации» всероссийский премий дене палемдалтше Андрей Чемышев шочмо йылмынам вияҥдыме дене кылдалтше у проект-влак дене палдарен.
Кумшо пачашыште «Саскавий» марий ӱдырамаш ушем «Шочмо тамгам аралена» ялысе ӱдырамаш-влакын симпозиумыштым эртарен. Тушко ялыште марий йылме, йӱла, тӱвыра верч тыршыше ӱдырамаш-влак погыненыт ыле. Манмыла, ава чызе шӧр денак шочшылан йылмым йӧратымаш толеш. Тӱрлӧ район гыч толшо да шке кундемыштышт тыгай пашам эртарыше чолга ӱдырамаш-влак паша опытышт дене палдареныт. Мучаште эртарыме «Кузе куаным налаш» психологий тренингат кажныжлан пайдале лийын.
Марий йылме, сылнымут, историй дене шинчымашым тергыше «Мунло» конкурсат куандарыш. Эшежым «Марий Эл», «Кугарня», «Ямде лий» газет редакций пашаеҥ-влак гыч чумырымо «Серызе» командына тушто тӱҥ призым сеҥен налын. Кажне ийын ты модышыш утларак участникым ушна. Лӱмын районла гыч команде-влак толыт. Тений Морко гыч «Ӱжара», «Чолпан», Кужэҥер гыч «Одар тукым» да «Чумбылат», Йошкар-Ола гыч «Вий», «Писатель» ушненыт.
Тиште пайрем кугу концерт дене мучашлалтын. Тиште кече дене республик вуйлатышын саламлымашыжым Марий Эл правительстве председательын икымше алмаштышыже М.Васютин лудын пуэн. Тыгак тӱрлӧ ведомство ден министерствын саламлымашышт йоҥгалтыныт. Концертым филармоний пелен пашам ыштыше Тойдемар лӱмеш муро театрын, «Марий Эл» куштышо да мурышо кугыжаныш ансамбльын участникше-влак сӧрастареныт. Марий тиште пайрем лӱмеш эртаралтше чыла мероприиятийыште ойыртемалтше-влакым лач тушто палемденыт.
С.Носова
М.Скобелевын фотожо.
