Ик фотоальбом почеш весым почына, ик картычке почеш весым ончена – кажныштыже эн ончычак шинчалан, паледа, мо перна? Йӱд гай келге шинчаончалтыш. Тудыжо тӱрлӧ жапысе фотошто – кумло, нылле ма витле ий ончычсо лийже – кажныштыже шӱдыр гай йӱлышӧ, кумылым савырыше, поро, почешыже каяш таратыше да умылтараш лийдыме кугу виян. Тений 24 мартыште тиде чолга марий ӱдырамашлан – Параньга районысо Олор ялын ӱдыржӧ, филологий науко кандидат, доцент, Марий Эл культурын сулло да Россий Федерацийысе кӱшыл профессионал образованийын почётан пашаеҥже, уста туныктышо, тале методист, шудӧ наре научный пашан авторжо кундемысе образований системыште марий йылмым тунеммым вияҥдымашке чынжымак кугу надырым пыштыше ЗОЯ ИВАНОВАЛАН 80 ий темын гынат, тудын шинчаже ончычсо гаяк чолгыжеш. Ме тыланда тудын дене вашмутланымашым темлена.
– Шеҥгелне – 80 ий кужытан корно. Зоя Константиновна, илышыште эн тӱҥлан мом шотледа?
– Айдеме кеч-кунамат айдеме лийын кодшаш. Тыгодымак шкенжын ушакылжым, моштымашыжым кертмыж семын вияҥдышаш, калыкым пагалышаш да тудлан йолташ семын полшышаш, ача-авалан эҥертыш лийшаш, илышым саемдаш тыршышаш. Студент-влак денат, школыштат пашам ыштымем годым тунемше-влаклан ава гаяк лияш, кумылыштым нӧлташ да кӱлеш годым полшаш тыршенам. Калык тыйым пагала – тудым кок пачаш чотрак пагалышаш улат.
– Йоча жап, студент пагыт, паша… Кажне йыжыҥже шерге. Йоча жап гыч тӱҥалаш гын, тудо шӱм-чоныштыда могай шарнымашым коден?
– Эше школыш кайыме деч ончычак, варажат ме пошкудо йоча-влак дене келшен модынна. Кугыеҥ-влакын пашаште улмышт годым нунын толмеш кочкаш ямдылаш тыршенна, кынем кайык деч ороленна, пӧрткӧргым эрыктенна, кастене кӱтӱ гыч вольыкым вашлийынна. Икманаш, пашаште кушмо. Ачамын сар гыч пӧртылмекыже, ешыштына йоча-влак шочаш тӱҥальыч. Шым йоча гыч эн кугужо мый лийынам, сандене сомылем ешаралтын: изирак-шамычым ончаш, эскераш кӱлын. Изинекак воспитатель, туныктышо лияш юмо полшымо денак ямдылалтынам улмаш.
– Палена, Те музыкальный шӱлышан тукым гыч улыда. Изинек искусствым йӧратеда, мураш-кушташ мастар улыда. Тугеже школ деч вара молан музыкальный училищыш огыл, а Крупская лӱмеш Марий пединститутыш тунемаш пуренда?
– Ачам ондак Марий Турекысе райфинотделыште тӱҥ бухгалтерлан пашам ыштен, вара тудым Морко районыш кусареныт. Тыге мый Олор школ деч вара Марий Турек школышто, а вара Морко кандашияшыште тунемынам. Чыла вережат эре музыко, семӱзгар дене кылым кученам. Олор школышто тунемме годым Александр Яковлевич Ороспаев дене ансамбльым чумыренна, концерт дене яллаш коштынна, Йошкар-Олаште эртыше фестивальлаште мастарлыкым ончыктенна. Марий Турек школышто музыкым туныктышо «Тый ала музыкальный училищыш тунемаш пурет? Муренат, куштенат кертат» манын. Тыге ик концерт дене Йошкар-Олаш толмо годым йолташ ӱдырем дене музыкальный училищыш можым-кузежым пален налаш пуренна. Тудет ойла: «Тышке ит тол, йӱд-кече семӱзгар дене шоктат – вует аҥырга». А мыйже йоча годым пошкудо икшыве-влак дене модыш пӧртла, школла модаш йӧратенам, школла модмо годым мый туныктышо лийынам. Тиде, витне, келгышкак шыҥен: туныкташ, ала-мом уым ыштыкташ. Ты кумылак, очыни, пединститутыш конден. Марий Турек посёлкысо школышто тунемме годым классыштына ик рвезе баяным шоктен, сандене перерыв жапыште ме тудын шоктымыж почеш муренна, мый вальсым кушташ туныктенам.
– А Те шкеже тидланже кушто тунемында?
– Шке культурем нӧлташ эреак тыршенам. Морко посёлкысо школышто тунемме годым шкемым поснак шуаренам. Тушто пеш тале пионервожатый Диана Захаровна Слепкова лийын. Мыйже марий классыште тунемынам, а тудо – руш, санденак шукыжым руш йоча-влак дене мероприятийым эртарен. Адакшым марий тунемше-шамыч вигак мӧҥгышкышт куржаш вашкеныт, а ме тунам посёлкыштак иленна, шукыжым руш йоча-шамыч дене модынам, рушла мутланаш тунемынам. Пионервожатыйлан рушла мутланымем, мурымем келшен, санденак тудо мыйым мероприятийлаш ушен.
– Содыки, мураш, кушташ мастарлыкше ача але ава деч?
– Ачам тӱҥ шотышто математический уш-акылан лийын. Авам сайын мурен, но тудын шогалын мурымыжым колын омыл, жапше тидлан лийын огыл. Тӱҥ шотышто ака-шамыч деч тунемынам. Яндачий лӱманже школ гыч толешат, марий йылмым туныктышын туныктымо марла мурыжым мурен ончыктен, мый – почешыже.
– Пединститутын историй да филологий факультетшым тунем пытарымеке, Марий Турек районысо Нартас школышто туныктенда, верысе роношто инспектор лийында, Туныктышо-влакым уэш туныктен лукмо инстутышто методистын сомылжым шуктенда, тудым вуйлатышын алмаштышыже марте кушкында, а вара аспирантурыш пуренда. Тыланда кумдан палыме эстон профессор Пауль Аристэ дене шымлыме пашам ышташ пиал шыргыжалын. Йот элыште тунемме мо дене шарнымашеш кодын?
– Пофессор «Тунемаш толында гын, Таллиныш да мойн унала коштман огыл – диссертацийым возен шинчыман» манын. Тудо мыланна кугу ача гай, чыла шотыштат пример лийын. Шкеже тӱрлӧ йылме дене кутырен моштен, оҥайым каласкален, мӧҥгыжӧ унала коштыктен да поян книгагудыж гыч книгам лудаш ойырен налаш темлен. Ме тудын мутшым колыштынна. Профессор мемнам тыгак капкылым шуараш, шкем моторын кучаш кумылаҥден: шкежат спортзалыш коштын да мемнамат коштыктен. А мылам тиде неле огыл: институтышто тунеммем годым гимнастике дене заниматленам, кумшо разрядемат лийын.
– Йот элыште кодаш кумыл шочын огыл?
– Уке, раз колтеныт – мӧҥгеш пӧртылын, ӱшаным сулыман. Профессорат ойлен: «Шочмо кундемшыкак пӧртылза, те тудлан кӱлыда».
– Аспирантур деч вара пединститутышто туныктенда да тыгодымак Россий Федерацийысе Образований министерствын Национальный йодыш институтшын Марий филиалжын кугурак шанче пашаеҥ лийында. Тунам тыгай шанче пашаеҥын тӱҥ сомылжо могай улмаш?
– Тунам Моско Марий Республикыште шочмо йылмым туныктымо пашам саемдыме шотышто экспериментым эртарен, мыланна туныктышна-влакын паша опытыштым шымлаш да погымо материал негызеш иктешлымашым ышташ кӱлын.
– Тугеже, тунам шочмо йылмым туныктышо-влак ончылно ончылно могай йодыш шоген?
– Марий йылмым марий школлаште веле огыл, моло вереат шыҥдараш: йочасадлаштат, техникумлаштат, вузлаштат.
– Тидлан тореш лийше-влак вашлиялтыныт?
– Ой, лийыныт. Мый тунам пединститутын чыла факультетыштыжат –марий йылмым туныктенам. Сандене полышкалыше семын сайын тунемше студент-влак ты сомылыш ушненыт. Йочасадлаште марий йылмым шыҥдарыме пашам мый, Любовь Майкова да Людмила Кошкина дене пырля тӱҥалынна. Экспериментлан Йошкар-Оласе кум йочасадым ойыренна. Эн ончычак икшыве-влакым шомак-влак дене палдаренна, нуным предложенийлаште кучылташ да чын ойлаш туныктенна. Тыге, тӱрлӧ йӧным кучылтын, йылме лывыртыме пашам эртаренна. Икшыве-влаклан келшен, а марий костюмым кузе тавален чият ыле! Варажым кум йочасадыште огыл, а кумлышто ты сомылым ворандарен колтенна, санденак тушко пединститутым тунем пытарыше марий ӱдыр-рвезе-шамычым ушенна. Пашанам иктешлен, республик кӱкшытан «Пеледше тукым», «Самырык тукым» конкурслам эртаренна. А варажым марий класс-шамыч почылтыныт, тыге шочмо йылмым туныктымо паша вияҥын.…
– Но кызыт вес сӱрет. Йочасадлаште, школлаште марий йылмым туныктымо пашам уэш вияҥдаш мом ыштыман?
– Мыйын шонымаште, тиде йодышым правительстве кӱкшытыштӧ нӧлталман да илышыш пурташ пеҥгыдын шогыман.
– Зоя Константиновна, Вячеслав Кольцов дене пырля чумырымо «Марий сем» студент ансамбль да тудын участникше-влак нерген мом каласеда?
– 1983 ий гыч 1990 ий марте лауреат лӱмым шым гана сулен налше, элна мучко чапланыше коллективын участникше-влакым мондаш ок лий. Нунам мылам серышым возат, йыҥгыртат, вашлиймаш касым эртарат, толын каят. Теве нуно мылам кузе серен коденыт:
Поро авала те кажнышт дек лишемын,
Тазалык илыш верч колянеда
Кажне ӱдыр-рвезым шочшо семын
Ава гаяк шыман йӧратеда.
– Те шкендам пиаланлан шотледа?
– Пиаланлан шотлем: шонымашем шуктенам, мо кертмем ыштенам.
Г.Кожевникова
