31 октябрь гыч 2 ноябрь марте эртаралтшаш XII Марий калык погыныш Йошкар-Олаште илыше марий-влак кокла гыч делегат-влакым сайлымаш конференций кайыме гутлаште Мер Каҥаш вуйлатышын алмаштышыже Валерий Мочаев докладым ыштен. Тудо йодышым тыге шынден: ныл ий жапыште Йошкар-Олаште марий йодыш, марий шӱлыш кудо могырыш вашталтын – саемын, начарештын але вашталтыш йӧршын ок шижалт? Погынышо калыклан колышташ темлыме деч ончыч Йошкар-Ола администраций пелен ыштыме «Марий погынымашын» активистше-влак (чылаже 20 еҥ шотлалтеш) пырля чумырген каҥашеныт.
Теве тыгай иктешлымашым ыштеныт.
Марий сын
«Олалан марий сын пурен», – палемден Валерий Мочаев да примерлан Марий паркым, Глезденев лӱмеш саклымверым (скверым), изак-шоляк Вячеслав ден Сергей Воронцовмытын тыршымыштлан кӧра уэш почылтшо «Онар» рестораным конден. Палемден: оласе 9-ше микрорайонышто тӱзатыме кумдыклан кӧра марий йылмыш у мут пурен: саклымвер – тиде саклыме (аралыме) вер.
Марий просветитель Пагул ачан – Павел Петрович Глезденевын – лӱмжым чапландарымаште «Марий Эл» газет редакцийын пашаеҥже-влак да тӱҥ редакторжо Александр Абдулов (кызыт тудо «Марий Эл» увер агентстве директорын икымше алмаштышыже) кугу пашам шуктеныт. Печать пӧрт кӧргыштӧ шарнымаш оҥам пижыктыме, Талешке кечын кажне ийын тышке пеледышым пыштат.
Рӱдола покшелсе вес ойыртемалтше вер – Марий кугыжаныш университет пелен вераҥдыме «Марий тиште» арт-объект. Ойыртемалтше марий буква-влаклан шогалтыме кӱ меҥге пелен оласе еҥжат, уна-влакшат, войзалташ йӧратат, ешарен университетын калыкле тӱвыра да тӱвыра-влак коклсе коммуникций институтын директоржо Родион Чузаев.
Марий тӱс-сыным Йошкар-Олаште ятыр ужаш лиеш. Кастене Ленин проспектыш лекса, марий тӱр семын келыштаралтше лампе-понар-шамыч кузе моторын волгалтыт!
Юмыйӱла
2017 ийыште Йошкар-Олаште «Марий кумалтыш» общине почылтын. Тӱҥ онаеҥже – Юрий Дмитриевич Тушнурцев. Йодыш-влакым каҥашымаште тудо шкежат лийын. Мутшо почеш, кумылан-влак шошым Агавайрем Юмылан кумалаш лектыт, шыжым Тумер отышто мер кумалтышым эртарарат. Юмыйӱлам кучышо да кумалаш лекше-влак кажне ийын шукемыт, отымат нуно шкештак эрыктат.
Рушла-марла
Йошкар-Олаште шуко вывеске рушла-марла возалтыныт, поснак кугыжаныш учреждений-влакын лӱмышт. Тидым ме ола урем мучко эртен коштмына годым ужына, шекланена. Но… Марий кугыжаныш университетын марий йылме да литератур кафедржын доцентше, филологий науко кандидат Валерий Максимов чын ойла, южо вере мучаш марте марлаҥдыме огыл але йӧршын йоҥылыш кусарыме, илем да урем-влакын лӱмыштым возымаштат тыгай чыр ятыр вере вашлиялтеш. Келшыде нигузе ок лий, тугеже пашам умбакыжат терген да тӧрлен шогыман.
Марий Элын калык артистше, погынымашын чолга меръеҥже Вячеслав Созоновын умылымышыже тыгай: марий мут чыла вере, поснак калык тӱшкан улмо верлаште, пылышыш пурышаш да шинчалан койшаш. Тунам веле тудо шарла. А теве автобус да кӱрньыгорно вокзаллаште марла увертараш кӱлмӧ йодыш дене кок ий наре тӱрлӧ вере омсам «кыркален» коштмыжо арам ыш лий, вокзаллаште увертарымаш-влак марла йоҥгалтыт.
Ола кӧргыштӧ кудалыштше автобус ден троллейбуслаштат чарналтыш-влакым марла ойлат, таблошто марла сералтеш. Но, ик совла тегыт леҥеж мӱйым локтылеш манмыла, йӱк йоҥгалтышым (ударенийым) йоҥылыш шынден каласымылан кӧра, мут йӧршын вес семын йоҥга – марий еҥын шӱмжымак кора. М.Шкетан лӱмеш марий драмтеатрын тӱҥ режиссёржо Роман Алексеевын каласкалымыжат ты ойым пеҥгыдемда. Теве:
– Ик кечын палымем мый декем лишемын да манеш: «Мо тый пеш удан ойлыштат?» – «Кушто? Мом?» – «Автобусышто. Остановкым увертаретыс». – «Уке, тиде мый огыл» манам.
Тыгай экшык улмым правительствыштат, Мер Каҥашыште палат, йӧн лийме семын тӧрлаш тӱҥалыт, шонена.
Йылме йодыш
Эн неле йодыш. Кеч, каласыман, шочмо йылмынам йомдараш огыл, мӧҥгешла, вияҥден колташ манын, республикыштына шуко ышталтеш. Тиде йодышым Марий Элын Кугыжаныш йылме шотышто комиссийыштат, моло кугу форумлаштат эреак тарватат.
Мо ышталтеш? Йошкар-Олаште жапын-жапын «Марий йылме» курс-влак увертаралтыт. Нуным тӱрлӧ йӧн дене йылмызе-влак Любовь Абукаева, Лидия Иксанова, Валерий Максимов, Наталья Венина да эше икмынярын эртарат. Оньыжа Эдуард Александров Йошкар-Оласе 29-ше номеран «Ший оҥгыр» йочасадын ньога-влакым шочмо йылме дек шӱмаҥдыме пашажым Россий кӱкшытыштӧ кугу акым налмыжым сай пример шотеш конден.
Туге гынат, чаманен каласыман, оласе школлаште да йочасадлаште шочмо йылмына туртын толеш.
Вургем шотышто
Йодышым каҥашыме годым палемденыт: Федераций Советыште улшо сенатор Константин Косачёв, Йошкар-Олан ончычсо мэрже Евгений Маслов марий пайремлашке ик гана веле огыл марий тувырым чиен лектыныт. Республикым вуйлатыше Юрий Зайцев Пеледыш пайремыште калыкым саламлаш марий тувыр дене лектын шогалмыж годым марий Онарлак койын!
Вургем шотышто мут лекмек, марий толкын тарваныме годсек шке чолгалыкше дене ойыртемалтше меръеҥ Татьяна Степанован, Морко Танян, ойлымыжо шарналте: «1993 ийыште эртаралтше 3-шо Калык погыныш мый шкетын марий тувырым чиен толынам. Тунам калык чот ӧрын ончен». Чын, тиде йодыш тачысе кечылан шке пӱсылыкшым йомдарен манын кертына, вет мемнан коклаште шукынжо: ӱдырамашыжат-пӧръеҥжат, изижат-кугужат – ялыштат да олаштат (эсогыл йот элышке канаш каймышт годымат!) марий тувырым чият, огыт вожыл.
Мутат уке, тидым сеҥымаш манаш келшен ок тол, очыни, но вес калык гыч лекше тӧра-шамычын тыгай койышышт мемнам пагалымашым ончыктымым моткоч сайлан шотлыман. Тугеже ме шкеже, шкенам пагален-жаплен, кугезына-влак деч аралалт кодшо вургем поянлыкнам молан нумалшаш огынал? Йодыш риторический гынат, тудлан кажне марий еҥ шке шӱм-чон йодмыж почеш вашештышаш.
Тӱнямбал кӱкшытыштӧ
Марий Эл да тудын дене пырля Йошкар-Олана эше теве мо дене кугешнен да моктанен кертеш. Тений рӱдолаштына федерал кӱкшытан Сабантуй икымше гана эратралтын. Тиде мыланна – чап. Пеледыш пайремна кугыжаныш статусым налын – кугешныман. Финн-угор театр-влакын «Майатул» тӱнямбал фестивальышт ий еда чарныде мемнан рӱдолаштына эртаралтеш – тиде куандара, палемден М.Шкетан лӱмеш драмтеатрын артисткыже Марина Почтенева.
«Йошкар-Олашкына турист-влак шукын толаш тӱҥалыныт, экскурсовод-влак коклаште марий йылмым, историйым, йӱлам палыше-влак ешаралтыныт. Тугеже калыкна нерген эшеат шукырак пален налын кертыт», – каласен Валерий Мочаев. Ешарена, тений Йошкар-Олалан 440 ий темме пайремыш Российын 83 регионжо да 36 вес эл гыч чылаже 27 тӱжем утла еҥ толын. Эн шукын Москва да Моско кундем гыч (23%) уна-влак лийыныт.
Оналмашын докладшым каҥашымашке Марий Эл правительстве председательын икымше алмаштышыже Михаил Васютин, Оньыжа Эдуард Александров ушненыт. Шуко тыланымаш йоҥгалтын. Йошкар-Ола марий-влакын тарватыме ятыр йодышышт, мутат уке, черетан Марий Погынын паша кышкарышкыже да резолюцийышкыже пурталтыт, ончыкылык корным рашемдат.
Статьян вуймутшылан педагогике науко кандидат, поэтессе Лидия Иксанован «Мемнан олана» почеламут корныжым ойырен налме. Мутлан Алексей Бахтин семым келыштарен, а Марий Эл радион коллективше ты мурым рӱдолан лӱмгече пайремыштыже йоҥалтарен.
Пиалан лийза теат марий лӱман олаштына.
Лидия СЕМЕНОВА
Снимкыште: Йошкар-Оласе марий-влак кокла гыч погыныш делегат-влакым сайлыме годым
Михаил СКОБЕЛЕВЫН фотожо
