Марий погын
Йодышым шында, кычалаш тарата
Тачысе пагыт мемнан ончылан у деч у йодышым шында, у деч у корным кычалаш тарата. XII Марий калык погынын «Еш, шанче, цифровизаций» секцийже лач тыгай шӱлышан ыле.
Марий шанчын рӱдыжӧ
Тудо Марий автономийын ышталтмыж деч лу ийлан варарак негызлалтын да тунамсек калыкланна кӱлешан шымлыме пашам шуктен шога. МарНИИЯЛИ манына ме кызыт тудым. Адакше ты секцийысе каҥашымашым виктарен колтышыжат лачак тушечын улыт ыле. Марий шымлыше институт кызыт пашажым йылме, литературоведений, фольклористике, историй, этнологий, археологий, социологий, дисциплине-влак кокласе шымлымаш корно дене виктарен толеш. Шкат ужыда, чылажат марий илыш дене кылдалтын. Йылме шанче дене гына пытартыш лу ий утла жапыште могай кугу паша шукталтын: марий орфографий мутер, лу томан марий толковый мутер, кок томан марий-руш мутер, кок томан марий этимологий мутер, марий таҥастарыме да эпитет мутер лектыныт. Тылеч посна марий йылмызе-влакын моло шымлымашышт савыкталтыныт. Вес направлений денат изи огыл паша ышталтын.
Но мо кызыт шымлыше институтым тургыжландара? «Ончыч чыла тиде пашам 60 наре еҥ шуктен шоген гын, кызыт – 24 еҥ. Йӱдшӧ-кечыже тыршена», – мане институтын директоржо Людмила Григорьева. Диалектологий, этнологий, фольклор дене экспедицийла гыч кондымо да кид дене возымо моткоч поян материал аралалтеш. Ынже локтылалт манын, цифровизаций йӧн дене электрон версийыш савыраш кӱлеш. Социологий шымлымашым шарен колтыман. Историйнам келгын шымлыман. Археологий дене посна рӱдер, а экспонатлам лӱмын аралыме вер лийшаш улыт. Учреждений-влакын лӱмыштым, терминлам чын марлаҥдыман – тидымат институтлан шукташ перна. Ты шотышто радамле системе лийшаш, уке гын йылмына искусственный йылмыш савырнен кертеш. Адакше кусарыше-влакым ямдылыман. «Мемнан чыла тидлан жапнат, пашаеҥнат огыт сите, сандене нине да моло темлымаш дене Мер Каҥаш гоч кучем кӱкшытыш лекде ок лий», – каласыш Людмила Григорьева.
Цифр йӧным – илышыш
Но институт вучен гына ок шинче – дисциплине-влак кокласе шымлымаш лабораторийым почмым сай семын ончыкташ лиеш. Тудым лингвист да фольклорист Любовь Абукаева вуйлата. Каҥашымашын модераторжо семын тудо компьютерщик-лингвист Андрей Чемышевлан мутым пуыш. Лачак тудын тыршымыж дене кок томан руш-марий мутерын электрон версийже ышталтын, марий таҥастарыме да эпитет мутер у йӧн дене савыкталтын.
Ончыч интернетысе чыла информацийым википедий гоч налме. Ынде тусо чыла материал Рувики манме россий серверыш кусаралтеш да законлан келшышын тӧрлалтеш, тидын шотыштак – марий илыш дене кылдалтше уверат. Ты пашаш лабораторий март тылзыште ушнен. Тылеч посна марий лудшо да возышо-влаклан полшымо шот денак йӱк технологий дене паша ышталтеш, нейросеть йӧн шыҥдаралтеш. Пашам писемден колтышашлан интернет йӧн дене пайдаланен моштышо моло еҥымат ушнаш ӱжмӧ.
Тиде темымак шуйыш Хант-Манси автоном округысо Сургут олаште илыше, Параньга районын ӱдыржӧ Раисия Сунгурова. Тудо мер пашаеҥ семын социальный проектла дене кугу пашам ышта. Мутлан, кодшо ийын грантым сеҥен налын, интерактивный мутерым ямдыленыт. Тушто 20 утла йылме дене, тидын шотыштак олык да курыкмарий йылмыла дене, мут-влак ончыкталтыт веле огыл, эше йӱкын лудалтыт. Тидым ышташ Марий шымлыше институтысо лабораторийын специалистше-влакак полшеныт. Кызыт ты мутер финн-угор ужаш дене пойдаралтеш. Ончыкыжо нине йылме ден йӱк пого негызеш ик мультимедийный модыш келыштаралтеш. Кажне калык тудым шке йылмыж дене колышт ончен кертеш. Тыгак вес проект почеш ту кундемыште илыше палыме марий сӱретче Юрий Таныгинын этнофутуризм сынан пашаже-влакым калыклан у семын, виртуальный реальность манме йӧн дене «иландарен», ончыктымо сомыл ышталтеш. Тыгай сай опыт тора кундемыште лачак марий чолга еҥ-влакын тыршымышт дене илышыш пурталтме куандарыде ок керт.
Возалтына, кылым кучена
Цифровизацийым илышын йодмашыже манына гынат, республикысе газет-влакын тиражышт волен кайымаште ик амалже лачак тыште. Тидын нерген «Марий Эл» газетын тӱҥ редакторжо Светлана Пехметова мутым лукто. Кызыт шуко еҥже уверым интернет гыч налеш. Журналист-влакат илыш дене тӧр каят – газетысе материалыштым вигак интернетыш, сайтыш, соцкылысе лаштыклаш луктыт. Тидыже марий йылмым интернет кумдыкыш шарыме амал денат ышталтеш. А теве газетлык материалым искусственный интеллектлан сераш ӱшаныме шотышто (кеч кызыт тыгай йӧнат кучылталталташ тӱҥалын) кокытеланымаш уло: шке шинча дене ужын, вашла кутырен, чон вошт колтен возымылан мо шуэш? Вияҥме корно дене каяш манынак тений «Марий Эл» газетын сайтшым сетевой изданий – посна СМИ семын регистрироватлыме. Сандене, Светлана Пехметова манмыла, марий тӱняште мемнан велымат изи огыл ошкыл ышталтын.
Тудо тыгак шымлыше институт вуйлатышын кусарышым ямдылаш кӱлмӧ нерген темлен ойлымыжым пеш чынлан шотлыш. Вет газетнат ончыкыжо официальный материалым кусарыме шотышто нелылыкым шижын кертеш. Тыгак самырык журналист-влакым куштымо йодыш пӱсын шога. Тыгай шонымаш денак Марий Элын Тӱвыра, савыктыш да калык-влакын пашашт шотышто министерствыжын темлымыж дене Йошкар-Оласе Бауман лицейыште тений икымше гана медиаклассым почмо. Тидын нерген ушештарымеке, тудо делегат-влакымат шке кундемышт гыч тушто тунемаш кумылан марий йоча-влакым савыраш полшаш ӱжӧ. «Газетланат возалтына, интернетыште марий йылме дене ышталтше тӱшкалашкат утларак ушнена да икте-весе коклаште марла кутырена да возгалена гын, йылме илаш тӱҥалеш», – иктешлыме семын мане газетнан тӱҥ редакторжо.
Чонымак тарватышт
Вес кундем гыч толшо марий-влакын ойлымышт чонымак тарватыш. Кажнышт нерген посна палемдаш лиеш ыле, но кеч когыньышт дене палдарена. Коктынат МарГУ-м тунем лектыныт: иктыже, Алёна Илиева, – марий филологлан, весыже, Ольга Санникова, – руш филологлан. Иктыже тыштак филологий науко кандидат лӱмым арален, весыже «Молодой коммунист» (вара «Молодёжный курьер») газетыште журналистлан ыштен. Но коктынат ача-ава кундемыш пӧртылаш кӱлешлан шотленыт.
Икымшыже Уфасе науко да технологий университетын Пӱрӧ филиалыштыже марий филологий пӧлкам почмо годымак ышташ тӱҥалын. Илен-толын, тудым петыреныт гынат, туштак кодын, марий йылмым тунемше-влакын курсыштым поген. Но нунын дене веле огыл, моло факультетыште тунемше марий ӱдыр-рвезе-влак денат пашам ышта, марий студент пӧлкам чумырен. Пӱрӧ марий мер организаций пелен «Эрвий» ансамбльым почыныт. Эше тысе марий калык дене кылдалтше турист корным ышташ пижын. «Эре ала-мом ыштена. Теве ты каҥашымаштак кумдан палыме художник Иван Ямбердов мане: мемнан йылмына огеш йом, тудо вес кӱкшытыш гына кусна. Ты ойжо мыйым куандарыш. Тудым аралаш мыланна вийым пыштыман», – каласыш Алёна Илиева.
Кокымшыжо аважын пытен шушо ялышкыже, Татарстанысе Кукмарий район Сэҥерыш, миен лектын да олаште илыше ачажымат, чоҥымо пашам палыше еҥым, тошто сурт олмеш у оралтылам нӧлташ таратен сеҥен. Вара тудо «XX курым тӱҥалтышысе марий усадьбыш» савырнен. Адакше тидым ышташ «Ший эҥер» тӱвыра рӱдер» автономный коммерческий огыл организаций семын регистрироватлалтме да «Татнефть» поро кумыл фонд деч грантым сеҥен налме полшеныт. Тылеч вара ты ялыште кажне ийын пӧрт-влак ешаралтыныт, кызыт лу утла улыт. Тӱвыра рӱдерже ты кундемыште марий-влак тӱшкан илыме вич ялым ушен. Тидыжак ончычсо журналисткым район газетыш йодмаш дене лекташ кумылаҥден. Тушто ынде нылымше ий тылзе еда ты кундемлан пӧлеклалтше «Кна вел» лаштык лектеш. Ольга Санникова туныктышо-влак кокла гыч сай активым чумырен да ты пашаш ушен. Тымарте лаштык рушла лектын шоген гын, ынде тудын пелыжым марла савыктынешт. Татарстаныште индеш районышто марий-влак тӱшкан илат гын, моло кундемыштат тыгай опытым шарен колташ шонат. Пеш сай шонымаш! Каҥашымашке погынышо-влак когыляныштат совым пералтыде ышт чыте.
Темлымат, ӱчашымат…
Но тиде каҥашымаш тыглай мутланымаш гына огыл, кажныже могай-гынат темлымашан, эсогыл ӱчашымашанат ыле. Шымлыше институт вуйлатыше Людмила Григорьеван икмыняр темлымашым ыштымыж деч вара МарГУ-н доцентше Валерий Максимоват ты йодышым вуз кӱкшыт гыч ончале: туштат йылмызе да моло специалист-влак огыт сите. А зал гыч тыгай оят шоктыш: школлаштат сӱрет ок ойыртемалт. Но вет вузлаште нуным туныктен луктыт. Ок лий мо выпускник-влакым ончычсо семын направлений дене колтымашке пӧртылаш? А чолга марий артист, опер да балет театрын мурызыжо Вячеслав Созонов пеш оҥай йӧным темлыш: «Специалист ситыдыме годым икте-весым алмашташ лийже манын, вузыштак ешартыш образованийым пуаш кӱлеш». Тидлан модератор Любовь Абукаева вигак мане: «Ешартыш образований шотышто программым ямдылыме годым ме тидым шотыш налына».
А Волжский район гыч толшо делегацийын еҥже деч тыгай ойымат колаш логале: «Мемнан дене, оласе да районысо йочасад ден школла гыч директор ден алмаштыше-влакым поген, тыгайрак каҥашымашым эртараш ок лий мо? Уке гын марий йылмым туныктымо шотышто палынак мӧҥгештме». Л.Григорьева тыге вашештыш: «Тышке Марий туныктыш институт ден Образований да науко министерствым ушаш кӱлеш. А ме кертмына семын полшена». А Волжский район администрацийын у вуйлатышыже Валерий Семёнов тыгак мане: «Мый шкежат кужу жап школышто директорлан ыштенам. Палем, кызытсе условийыште тыгай шонымашым тунемме планыш директивно пуртен гына вашталтышым ышташ лиеш». «Чын ойледа, директор-влак вий дене моткоч кугу паша ышталт кертеш, – пеҥгыдемдыш тудын ойжым Любовь Абукаева да модератор семын каҥашымашым иктешлен ешарыш: – Погын годым веле огыл, кеч-кунамат мемнан деке институтыш але министерствыш йодышда дене толын кертыда. Кылда ынже йом, пашада ушнен толжо».
Юрий ИСАКОВ
Снимкылаште: секцийыште каҥашымаш.
М.Скобелевын фотожо
