Тиде ялым ончал савырнаш шукертсек шоненам. Но газет редакцийыште мо пашам ыштем – ала-молан тудын воктеч эре эртен веле кудалынна. Ялже могай? У Торъял районысо Кемсола.
Такшым тиде ик илем веле огыл, а кокыт: Кугу ден Изи Кемсола – улмаш.
Йоҥылыш пуренна
Йошкар-Ола гыч райрӱдыш кудалме корнышто шола велне «Большая Кемсола» манын возымо указательым вераҥдыме. Лач мыланна кӱлшӧ ялым возымо, сандене ме, куанен, шола велке савырнышна. Но ончена: тидыже пасу корно веле улмаш! Адакшым машина кудалыштме свежа палат уке. А табличкыштыже ты ялымак возымо. Тугеже умбакыже кудалман, шонена. Нимолан ӧрынна гынат, шудо кушкаш тӱҥалше корно денак кайышна.
Изиш лий, пиалешна, сурт-оралте койылалтыш. Миен шуна: курыквуйышто тудо икте веле шинча! Йӧра, сурт оза лачак кудывечыштыже шогылтеш ылят, кычкырална да мемнан деке лишеме. Кушко каяш лекмынам, чын мо кудалмынам рашемдаш лийна.
– Шукын тендан семын тиде корно дене йоҥылыш пурат да эре мемнан деч полышым йодыт, – палдарыш у палымына Анатолий Соломин. – Меат посна верланенна гынат, такшым Кугу Кемсолаште илышыланак шотлалтына. Тудыжо, теве ужыда, шола велне верланен. Тыланда изишак мӧҥгеш кайыман да коремыш волыман, вара курыкыш кӱзыман. А палыше-влакше Токтарсола гоч асфальт корно дене кудалыштыт. Сандене указательжым кораҥдаш кӱлеш. Уке гын еҥ-шамычым ондала веле.
Тыге ме тудын ойлымыж семын коремыш волышна, вара курыкыш кӱзышна. Кугу Кемсолашке изиш гына миен шумо деч ончыч фотографна Михаил Скобелев водительнам чарналташ йодо – саде полшышынан сурт-оралтыжым сниматлаш тарваныш. Мый гын тидлан моткочак куанышым веле, вет корем воктене улына. А кызыт туштыжо лач гына олыкмӧр тунар сайын кӱын – кочде чыташат ок лий! Сандене мӱшкыр теммешкак кочна ала-мо. Тау, Кугу Кемсола, икымше гана толшо унам тамле саска дене вашлийыч!..
Такше кок урем…
Тиде ялыште такше кок урем уло. Но, мо оҥайже, нуно иктылан шотлалтыт да когынекшат «Рӱдӧ» маналтыт. Кеч шкешт вес уремыштым «Сола мучаш» маныт.
Эн ончычак ме, ял покшеке кудал пурымеке, шола велжым ончал савырнаш манын, урем мучко эртышна. Да лач мучаште, пурла велне, ик пӧрт шинчалан перныш. Чынрак каласаш гын, пече коклашке шындыме тӱрлӧ деч тӱрлӧ сӧрал пеледыш! Сандене тудым войзен налде, умбакыже кудалынат ышна керт, товатат. Вараже рашемдышна – тиде Шабалинмытын сурт-оралтышт. Тидын нерген уремыш лекше Алена ӱдырышт каласыш.
Вес уремыш кудалмына годым пурла велне изурем гайракым ужна. Тушто ик ешын кок пӧртшӧ верланен. Иктыштыже, тоштыракыштыже, илат, а весыжым, кок пачашаным, ваштарешыже нӧлтат. Мемнам, палыдыме еҥ-шамычым, ужын, озавате ужо да уремыш мутланаш лекте. 59 ияш Серафима Альбертовна Шестакова тиде ялыштак шочын-кушкын. Марланже вес ялыш каен гынат, пелашыж дене тышкак илаш толыныт. Но тудыжо кок ий ончыч ош тӱня дене чеверласен. Тыге ӱдырамаш эргыже, ӱдыржӧ-шамыч дене пырля, икмыняр еҥым тарлен, тений у оралтым чоҥаш тӱҥалын.
Ынде пурла вел уремыш савырнышна. Но изишак веле эртен шуктышна да чарналтышна. Ты гана оҥай курык кумылнам савырыш. Озажым лекташ ӱжна. Изиш лиймеке, капкаште Пелагея Митрофановна Шабалина койылалтыш. Но тудо мӧҥгӧ коклаште чиен коштмо вургемже дене войзалташ тореш лие да чапле мотор марий тӱран тувыр ден ончылсакышыжым чиен лекте. Вара гына кӧ улмыжым ойлыш да мом, кунам ыштымыж нерген каласкалыш. (Тидын нерген ме вес гана радамлынрак возена – авт.) Нуно путырак ойыртемалтшын койыт, туге?
Тылеч вара умбакыже ялым ончен кудална. Сола мучаш манмышкет миен шуна да икмыняр еҥ погынен шинчымым ужна.
– Ялыштына кевыт укеат, киндым кондымым вучена. Машина арнялан кок гана: кушкыжмын да кугарнян – толеш. Еҥ-шамыч скандинав коштмашыш тоя дене лектыт, а ме нине кок кечын эрдене лу шагат лишан сумка дене коштына. Адакшым кызыт пошкудо дене пошкудо ваш пешыже огына пуро. Кӱтӱм вашлияшат кастене огына лек – кок Кемсолалан улыжат куд ушкал веле уло. Сандене кеч тыге погынен кутыралтен шинчена, – палдарышт нуно.
Изи Кемсола
Еҥ-шамыч дене мутым вашталтымеке, Изи Кемсолашке кудална. Тудыжо ала пӱя, ала изи эҥер манман – мо-гынат, кӱвар гоч вес серыште верланен. Мийымына жаплан тушто шкешотан изуремыштышт илыш шолеш веле ыле. Иктышт корно воктене шогышо тоштырак комбайным ачалат, весышт машинаштым тӧрлатат, кумшышт тудым мушмо насосым шотыш кондат ыле. Южо ялыш пурет гын, кузе ойлат, ик пий уке. А тыште изи пият, путырак кугу пият койыч. Игече моткочак шокшо ыле гынат, калыкат мӧҥгыштыжӧ петыралт шинчен огыл. Сандене тыште пеш веселан илымыла чучо.
Эшежым пурла велне верланыше уремыштым поснак чот аралат да оролат ала-мо. Тыге чучо. Молан манаш гын, транспорт кудалыштме корнышто ужар шудо кушкеш. Тудым тошкен эрташ иктат огеш тошт, витне. Да лач тидак уремлан тунар чевер тӱсым пурта да эшеат сӧралын койыкта!
Историйым шергалаш гын
Кунам иктаж-могай ялыш икымше гана мием, тыгай годым тудын нерген «История сел и деревень» книгаште мом возымым лудаш йӧратем. Мутлан, Кугу Кемсола нерген тыге каласыме: «Ял йыр шуко корем, 6 памаш уло. Профессор И.С.Галкинын шымлымыж почеш, лӱмжӧ тышке икымше илаш толшо Кемей але Камай дене кылдалтын. Вара семын мучашыже лектын возын да Кемсолашке савырнен. А еҥ-шамычын ойлымышт почеш, ожно тыште Кем лӱман эҥер йоген эртен. Тудак Изи ден Кугу Кемсолам ойырен. Кызыт олмыштыжо – кугу корем. 1790 ийыште 11 озанлык лийын. 2002 ийлан 34 сурт-оралте улмаш, тушто 108 еҥ шотлалтын. Кугу Кемсолаште медпункт, склад, хранилище лийыныт».
А Изи Кемсола нерген тыге возымо: «1850 ийыште 20 пӧръеҥ ден 18 ӱдырамаш иленыт, 3 озанлык шотлалтын. 1917 ийыште 24 сурт-оралте лийын. 8 ий гыч тушто 119 еҥ илен. 1930 ийыште «Изи Кемсола» колхоз ышталтын. Лу ий гыч тудо Сталин лӱмеш колхоз маналташ тӱҥалын. 20 ий ончыч ялыште 14 пӧрт лийын. Тушто 48 еҥ илен».
А кызыт мыняре?
Чыным ойлаш гын, кызыт куштыжо мыняр сурт улмым, мынярыштыже илымым да мыняр еҥ шотлалтмым мутланыме еҥ-шамыч кокла гыч иктат раш каласен ыш керт.
Но кеч-мо гынат, тӱҥжӧ – кок ялжат ила. Тушто ятыр моло вере семын илалше-шамыч веле огытыл, самырык-шамычат улыт, у сурт-оралтымат чоҥат. Тугеже еҥ-шамыч шочмо кундемыштым коден ынешт кай. А тыге гын, нине ял эше илаш тӱналыт манын ӱшан уло. Тидыже куандара.
Любовь Камалетдинова
М.Скобелевын фотожо
