Геннадий Сабанцев
Марий Элын калык писательже Мария Илибаеван шочмыжлан 20 октябрьыште 75 ий темеш.
Кӱчыкын
Илибаева Мария Каликаевна Башкортостан Республик Балтач район Туктай ялысе марий кресаньык ешеш шочын. Школ деч вара Йошкар-Олаш толын да 8 №-ан ГПТУ-ш тунемаш пурен. Туддеч вара чоҥышо организацийыште тыршен, Н.К.Крупская лӱмеш Марий кугыжаныш пединститутышто тунемын. 1977–1979 ийлаште Кужэҥер районысо Шӱдымарий школышто туныктен, тулеч вара ятыр ий Йошкар-Олаште газет пашаште – «Периодике» издательствыште, «Кугарня» да «Марий Эл» редакцийлаште – тыршен.
2000 ий гыч Россий писатель ушемыште шоген. 2018 ийыште «Марий Элын калык писательже» чап лӱм дене палемдалтын.
2020 ий 23 августышто неле черлан кӧра илыш дене чеверласен.
Писатель Мария Илибаеван возен кодымыжо марий сылнымутышто посна верым айла. Произведенийже-влак илышысе пӱсӧ йодыш-шамычым тарватат, айдемын кӧргӧ тӱняжым, шӱм-чон шижмашыжым кумдан почын пуат. Тудо келге шинчаончалтышан писатель лийын, неле теме ончылно ӧрын шоген огыл. Шке сылнымут пашажым ойлымашлам возыма гыч тӱҥалын, вара повесть, роман-шамычымат лудшылан пӧлеклен. Кажне произведенийже дене мут мастар семын кыртмен пашам ыштен, илыш тӧрсыр нерген шонкалымаштыже, тудым почын пуымаште шкенжым чынже денак кугу, калык деке лишке улшо писатель семын ончыктен. Санденак лудшо-влак кажне произведенийжым йӧратен вашлийыныт, у возымыжым вученыт.
Илышнан кугу тӧрсыран улмыжым ончыкташ, лудшым вигак шке велышке савыраш автор произведенийже-влакланат шкешотан вуймутым пуэден: «Кечан ӱмылыштӧ», «Вес тӱняшке ямдылалташ», «Тиде ушдымо тӱняште»…
Поснак «Вес тӱняшке ямдылалташ» романжым палемдыман. Тудо кӱрылтыш дене 2002, 2007, 2008 ийлаште «Ончыко» журналын икмыняр номерыштыже лекте, марий литературышто пеш серыпле прозаик улмо шумлык ӱшандарыш. Вара тиде произведенийым автор умбакыже шуен, да 2010 ийыште роман «Кугу тӱня – шыгыр тӱня» тетралогий семын посна книга дене савыкталте. Тудым писатель ушем С.Г.Чавайн лӱмеш Кугыжаныш премийым пуымашкат темлен луктын ыле, но, чаманаш гына кодеш, комиссий аклаш ыш шоно…
Писатель паша нерген Мария Илибаева ик интервьюштыжо тыге ойлен: «Кугу произведенийым возымаш кужу жапым йодеш. Прототип-влакын пӱрымашыштым герой-влаклан келыштараш кӱчык жап ок сите. Возаш гын, герой-влак пелен куанен, ойгышт годым пырля ойгырен илыман – тыге веле произведений ӱшандарыше лектеш. Мый шуко героемлан прототипым ӧрдыж гыч налам. Да ик геройланак ала-мынярым. Молан тыге ыштем? Ӱшанлырак, типичныйрак лийже манын. Сюжет ушыш толын пурымек, тудлан келшыше прототипым кычалаш пижам. Возен шуктымешкем, тудо мыйын эҥертышем лиеш. Мутат уке, писатель, шӱмжӧ вошт колтен возышыжла, шке илышыже, койыш-шоктышыж гычат садак мом-гынат налеш. Но шуко але шагал – тиде кажне возышын шке йӧнжӧ. Но газетыште пашам ыштымем дене сылнымутым возымо нерген шонаш жап уке гаяк. Писательлан, возаш вийым аралаш манын, тымыкрак верыште лийман. Мый теве икымше «Кечан ӱмылыштӧ» романемым, пӧртым чоҥымо комбинатыште лаборантлан ыштышемла, панель коклаш шылын шинчын возенам…»
Мария Каликаевнан тиде ойжо мылам вигак Никандр Лекайным ушештарыш, кузе тудо «Аня» романжым (вара «Кугу сарын тулыштыжо» лийын) сӧй коклаште окопышто пызнен шинчын возен…
Серыпле произведений-влакым возаш писательлан шкаланжат серыпле виян, пеҥгыде койыш-шоктышан лийман. Мый капкылым огыл, кӧргӧ вийым ойлем. А Мария Каликаевнан кӧргӧ вийже чоткыдо ыле. Чыным пагален. Тидыже кутыралтен колтымаштыжак шижалтын. «Иктаж-кӧлан але иктаж-молан келыштаралташ ом йӧрате. Весын кӱштымӧ але темлыме почешат илаш ом кӧнӧ», – шкеж нерген тыге ойлен.
Айдеме койышын тӱҥалтышыже йоча жапыштак шуаралтеш. Писательын шарнымашыж гыч: «Мемнан марий ялна йыр татар аул-влак верланеныт. Кок калыкшат пеш келшен, татун иленна. Мемнан ял марий-влак татар йылмым пуйто шочмо годсекыштак палат. Ялыштына тӱҥалтыш школ гына лийын. Умбакыже лу меҥге торасе марий, а 9–10 классыште тунемаш эше мӱндыррак татар ялысе школыш кошталтын. Телым ик арнялан ситыше кочкышым котомкаш оптен, тупеш нумал коштынна. Кыдалаш школжыге шотлаш гын, куд ий тупышто неле котомка кечен, садлан, очыни, нӧргӧ кап-кыллан кушкаш эрык лийын огыл. 9 классыш шукынжо ышт кай, а мыланем аттестатым налманак ыле – моткочак умбакыже тунеммем шуын. Чыла рвезе кокла гыч ӱдыръеҥже мый шкетын лийынам. Коклаштына ойыртемым нунат, мыят шижын огынал. Вара семын авам шылталенат вурсен: «Мо, – манеш, – пӧръеҥ икшывыла торжа лийынат? Эше лӱҥген ошкедаш тунемынат…» Рвезе ден ӱдыр-шамыч коклаште кучедалмаш ылыжын гын, мый эре рвезе-влак могырышто лийынам да нуныланак полшаш пижынам… Мыйын тунемме жапыште кундемыштына кӱкшӧ шинчымашан туныктышо-шамычлан школ пеш чӱдын илен, садлан, аттестатым налын лекмек, школ программым шке семын кыртменак умылен, пален налаш уэш пижаш логалын. А сылнымут деке кумыл изи годымак ылыжын. Изеҥернам, курыквуйнам, чодыранам, имне кӱтӱ дене темше олыкнам йӧратымаш шӱмем гыч нигунам кораҥдаш лийдымын верланен. Тидак сылнымутышко шӱкалтышым ыштен…»
Тыге, кыдалаш школым тунем пытарыше ӱдыр шижын: вузыш пураш шинчымашыже лушкыдырак. Сандене профтехучилищым ойырен налын, каменщик лийын лектын. Ончыкылык писатель училищым варажым шкенжын тӱҥалтыш пеҥгыде илыш школжо семын аклен. Вара – кум ий стройкышто ыштыме жап. Тыгодымак Мария Илибаева институтыш пураш шкенжым ямдылен. Институт деч вара – туныктымаш паша. «Тудо жапыште чот пижын возен омыл гынат, чонемым серышаш пашан тулжо эре когартарен…», – палемден писатель.
Мария Илибаеван кумда сылнымут корныш ошкылжо, шке манмыжла, «пеледышан» лийын огыл. Тӱҥалтыште марий писатель кокла гыч ала-кӧжӧ кумылжымат волтен. «Тыге марла возымо сылнымутым эскерыма деч кораҥынамат ыле. Но кызыт ик марий авторын возымыжымат лудде кодымашем уке. Нунын да шкемын возымо кӱкшытым таҥастарен, пален шогаш кӱлешыс, – шылтыде ойлен тудо. – Но шке туныктышемлан эн ончычак руш писатель-влакым шотлем. Рушла лудаш пешак йӧратенам. Ик произведенийымак уэш-пачаш окен кертынам да кажне гана «шылын» кодшо сай «детальым» верештынам. Лудат-лудат да ондак ужын-шижын шуктыдымым почат. Тыгай шонымашак вес еҥын койыш-шоктышыжым тӱткын да чоян эскерен мошташат туныктен…»
Теве тиде пытартыш ойжо писательын эше вес шӧрыныштыжӧ, мыскарам да пьесым возымаштыже, раш почылтын. Тудо воштылчык темымат налын моштен, оҥай произведенийыш савырен. Кок пьесыже – «Ойырледа? Огына ойырло!..» да «Торешвате солаште томаша» комедийже – дене марий ончышым куандарен кодыш.
Писатель Мария Илибаевалан илышыште да творчествыштыже мо эн тӱҥ лийын? «Кугу тӱня – шыгыр тӱня» романыштыже ик геройжын тыгай шомакше уло:
«Илыш – илыш огыл, пуйто ош да шем вургем. Ик лукыштыжо чын маныт гын, вес лукыштыжо шоя, ондалкалымаш, икте-весым чӱҥгымаш озаланат. Но вияным мыскылашат, тӱкашат огыт тошт: вож дене, тукым дене вияным, илышыште намыслалтдыме-влакым. Теве тыге, авай, кажныже шке тукымжын чапшым шинчасортала саклышаш, тунам гына мотор да виян лият, мыскылашат, орлен ойлашат нигӧ ок тошт… А мемнан ешын вийжымат, моторлыкшымат йомдарыме. Ала тышечын торашке-торашке каен гына мыскылалтме дечын утаралт кодаш лиеш? Ала ваштарешла тавадаҥ шогалман ыле? Шкет-шкет огыл, а ешге, чылан пырля. Икте-весым арален налаш огыл гын, молан ме ик авайын шочшыжлан шотлалтына?»
Тиде ойышто «авай» да «еш» манмашке тек кажне шкаланже йӧрышӧ умылымашым шыҥдара. Марий писатель Мария Илибаева лудшыжым эре тыге шонкалаш таратен.
Снимкыште: Писатель Мария Илибаева.
Фотом редакцийын архивше гыч налме.
