Кодшо рушарнян Кужэҥер район Нурсола ял воктенысе Ош куэр отышто Тӱня кумалтыш эртыш. Вич тулолмо дене кумальыч. Калык пеш шуко погынен.
Тӱшкан кумалме нерген
Эшежым тиде кечылаштак Йошкар-Олаште марий мер еҥ-влакын шыжымсе сессийышт эртен. Российын тӱрлӧ регионжо гыч нуно толыныт. Каҥашыме тӱҥ йодышыжат марий юмыйӱла денак кылдалтын, сандене нунат ты кумалтышыш ушнаш кумылым ончыктеныт. Шукышт шке велнышт кумалтышым эртарат гынат, Марий Элыште Тӱня кумалтышым эртарыме радамым ончалаш да сайрак пален налаш пайдале лийын. Пайдале веле огыл, кумалтышын вийжымак ешараш полшеныт.
Тӱня кумалтышым эртарыме отыжо кундемыштына шуко огыл: У Торьял районысо Саваран, Шван, Кужэҥер районысо Шорното, Советский районысо Чокмото, Морко районысо Вараҥыж, Шернур районысо Кугу Коклала отыла.
Но кызыт ик эн жаплыме Тӱҥ тыгай отыжлан лач Ош куэр шотлалтеш. Тыгай статусан кӱсотышто вич ийлан ик гана кумалыт. А теве Шернур районысо Кугу Коклала отышто верысе общинын пунчалмыж почеш шым ийлан ик гана лектыт.
Такшым, тӱшка калык дене вуйым саваш лекме верже Волжский районысо Чоткар патырлан шарныктыш денат, Морко районысо Унчо вел отыштат улыт. Киров кундемыште Акпатыр чочойлан, Чумбылат онлан пелештыме верлам марий-шамычын «меккышт» манашат лиеш.
Тӧргымдӱр – тӱрлӧ калыкым ушышо вер
Россий мучко гын тӱня кумалтышым эртарыме ото Пошкырт велне гына, очыни. Иктыже – Калтаса район Актыган ял воктенысе Шукын курык, весыже – Мишкан села воктенысе Кугу Соказа ял пелен тений кеҥежым угыч почмо ото. Марий Эл гыч онаеҥ-шамыч тудым почаш йӱла радам дене полшаш лӱмын миен коштыныт. Шыжымсе сессийыш тушто ты пашам тӱҥалше да ворандарен колтышо, тусо чолга мэр еҥ Вячеслав Сабиров лӱмын толын ыле. Республикын тӱҥ онаеҥже Александр Таныгинлан шке тӱшкаж дене погынен мийымылан тауштыш.
«Латшым карт кугыза кумалтышыште вуйым савен шоген. Марий Эл, Урал, Пошкырт кундемын тӱҥ онаеҥже-влак тушто лийыныт. Шижыда, могай кугу виян кумалтыш ыле? Тӧргымдӱр курыкысо отышто акрет годым 100 наре ял кумалын. Эн пагалыме да виян мулла-влак чумыргеныт (Пошкырт велне карт шомак уке, эшежым тусо кумалтышыш татар, башкир, руш-шамычат ушнат, санденак мулла маныт). Курыкыштак шалашлаште иленыт да 8-11 кече дене индеш тулолмо дене кумалыныт. Тунамсе кумалтыш нерген толын коштшо руш да йот элласе шымлызе-влак шанче пашамат ятыр возеныт. Эсогыл нунын пашашт гоч 1770 ийыште илыше шкенан марий талешкына-влак Сархандай, Кулсарий, Атурай, Адай нерген пален налынна. Но кодшо курымын шымлымше ийлаштыже отым йӧршын каргеныт, олмыжымат каръерыш савыреныт. Тошто кумалме верыште ме угыч кумалтышым, тудын вийжым ылыжтенна, тиде мемнан кугу сеҥымашна», – каласен В.Сабиров.
Пошкырт велысе марий-влакым мокталтымак шуэш. Поснак Вячеслав Александровичым. Шке республикыштыже марий калыкын релийгиже шотышто комиссий вуйлатыше, Мишкан районысо депутат-влак советын председательже, Бирск районысо марий-влакын калыкле-тӱвыра автономийыштым вуйлатышын алмаштышыже марий юмыйӱлам вияҥден толмо пашам лач тудо тӱрыс наҥгая. Онаеҥ, юмыйӱлам шымлыше историк-влакым иквереш чумырымаште, конференций-влакым эртарымаште тырша.
Отыш шукын логалаш тыршат
Ош куэр ото Шернур да У Торъял кугорно ушнымаште верланен. Тушко корным муаш неле огыл. Санденжат, очыни, калык эре шуко толеш. Тӱня кумалтышыш руш, татар-шамычат ушнат. Очыни, умылат – кушто вий. Тидым нуно шкештат палемдат, санденак южгунамже руш еҥын марий кумалтышыш эсогыл комбо але ший надыр дене толмыжымат умылаш лиеш. Тыгай сӱрет ӧрыктара гынат, вес еҥын лачшымак марий отышто кумалаш шонымыжлан марий юмыйӱла ушемын онаеҥже-влак тореш огытыл.
А теве кумалтышыш турист-влакым отылаш пуртымо верч онаеҥ-влак тореш улыт. Тыгак Российын тӱрлӧ федерал телеканалже гыч марий кумалтыш нерген фильмым войзаш шонышо-шамычланат отыш корным почаш кумылышт волен. Молан манаш гын, южгунам мемнан верам умылыдымо кинопашам шукытшо-шамыч йӱла радам гыч шкаланышт кӱлеш ужашым пӱчкын налын, шке семын умылтарен ончыктат. Тыге фильмым але репортажым ончышо-влакын марий религий нерген йоҥылыш умылымашым шочыктат. Санденак Марий юмыйӱла ушем вуйлатыше Александр Бирюков, тидын шотышто верлаште кумалтышлан вуйын шогышо онаеҥ-влакым тӱткӧ лияш йодын, поснак мом нунылан войзаш лийме шотышто.
Марий Оньыжа Эдуард Александроват тудын мутшым шуен: «Чынжымак, таче марий отылаште эртарыме кумалтышлаш ӧрдыж гыч толшо-влак тӱрлӧ семын, тӱрлӧ амал дене логалаш тыршат. Мемнан кумалтыш, ото – тиде калыкнан сакральный йӱлаже да верже. Сандене онаеҥ-влаклан чынжымак тӱткӧ лийман. Ме тендам тыглай калык деч кӱшнырак улшо, утларак палыше да юзо виян семын пагалена. Аралыза юзо вийдам. Тудо марий калыклан моткоч кӱлеш».
Тений Ош куэрыште Ош Тӱҥ Кугу Юмылан, Мер Юмылан, Шочын Авалан, Мланде Авалан, Курык Кугызалан тулолмым ылыжтеныт. Кажныж пелен калык шуко лийын. Жапшат тыгай, ятыр марий еш гыч СВО-ш кайыше-влак улыт. Поснак нунын верч кажне ава-ачан кумалмыже шуын. Солыкат шуко лийын. Юмо шӱлыш дене вӱдылалтше чыла гаяк солыкым пуламыр кайыме кундемлаш мемнан салтак-шамычлан аралтыш семын колташ палемденыт. Кодшо ийын, тений, ял ма мер, чыла кумалтышыште мемнан сарзе-влакын таза кап-кылан пӧртылмышт верч калыкна кумалын шоген. Шукерте огыл Пошкырт велысе Актыган ял воктенысе Шукын курыкыштат тыгаяк тӱня кумалтыш эртен.
Марий юмыйӱлам ворандарыме пашалан пӧлеклалтше Мер Каҥашын шыжымсе сессийыштыже тӱвыра, савыктыш да калык-влакын пашашт шотышто министрын алмаштышыже Игорь Садовинын ойлымыж почеш, тачысе кечылан республикыште пӱртӱс памятник семын 327 ото кугыжаныш аралымаште шога. Шукерте огыл 63-шым реестрыш пуртымо, а лишыл жапыште 36-шын чекшым рашемдат. Тиде пашам Т.Евсеев лӱмеш калыкле тоштерын пашаеҥже-влак кугыжаныш заказ почеш кажне шошо-кеҥежым шуктат.
Светлана Носова
Снимкылаште: Ош куэр отышто кумалтыш годым.
И.Речкинын фотожо.
