МАРИЙ ТӰНЯ

А кугу марий-влак шогеныт да шыргыжыныт…

Шукерте огыл С.Г.Чавайн лӱмеш калыкле книгагудышто Угарман кундемын эргыже Николай Морохинын «Боги лесного Заволжья» книгажын презентацийже эртэн.

 Николай Владимирович марий калыклан палыдыме огыл. Тудо мемнан деке чӱчкыдынак толын коштеш, мер илышыштат чолгалыкшым ончыктыман, Угарман кундемысе марий-влакын калаке-тӱвыра  автономийштын еҥже. «Марий Сандалык» журналыштат статьяже-влакым ужаш лиеш. Но тӱҥжӧ мо ӧрыктара: руш гынат, тудо ынде ятыр ий йӱдвел-касвел марий-влакын историйыштым, йӱлаштым, тӱвыраштым шымла.

Презентаций годым Николай Морохин эше шкенжым колышташ таратен моштышын каласкаален кертшын ончыктыш. Такшым, тудо – филологий шанче доктор, Угарман кундемысе калыкын историйжым, этнографийже ден фолкльоржым шымлен,  50 наре книгам возен. Кужу жап Горький лӱмеш Нижегородский кугыжаныш педагогике, Лобачевский лӱмеш кугыжаныш университетыште студент-влакым туныктен. Фольклорым шымлаш ачаже, тыгак тале фольклорист В.Н.Морохин кумылаҥден, пример лийын.

Журналистикыште  сеҥымашыжымат палемдыман, СССР журналист-влак ушемын членже «Горьковский университет» газетыште, «Студенческий мередиан» журналыште, «Комсомольская правда» газетын верысе пӧлкаштыже, «Волжская магистраль» редакцийыште ыштен. А пытартыш жапыште 20 ий наре  Горькийысе кӱртньыгорнын «Гудок» газетшын корреспондентше лийын. Таклан огыл Горькийысе кӱртньыгорнын почётный пашаеҥже чап лӱмым сулен.

Тудын шымлыме да савыктен лукмо пашажлан наградыже ситышын.  1994 ийыште Угарман кундемысе марий-влаклан  «Нижегородские марийцы» посна книгамат пӧлеклен. А ты книгам савыктымеке, марий шанчызе, филологий  науко кандидат Виталий Александрович Акцоринын полшымыж дене тудым Марий Элыштат луктын. Акцорин дене нунын кылышт сай лийын, марий-влакын йӱлаштым шымлыме пашак ушен. Таклан огыл варажым, марий ученыйын илыш гыч кайымекыже, лач Николай Морохин тудын докторлык пашажым  шуен. Шуен веле огыл: учёныйын уке лиймекыже, ты пашаже йомын улмаш. МарНИИЯЛИ Николай Владимировичлан ученыйын марий калыкын эртыкше дене  кылдалтше диссертацийлан чумырымо материалжым лач тудлан пуэн. Н.Морохин тудын шымлымашыжым угыч чумырен да брошюр семын савыктен луктын. Тиде огыл мо тудын учёный ончылно шуктымо суапше?!

 Айста у книгаж деке пӧртылына. Тудым автор кужу жап, тӱрысшӧ 35 ий наре, чумырен.  Юл эҥер воктенысе Угарман, Кострома, Марий Эл кумдыклаште илыше-влакын фольклор ден этнографийыштым,  историйыштым шымлыме  да возымо пашан лектышыже, манаш лиеш. Руш, мурома, меря, мордва-влакын историйышт, тӱвырашт, йӱлашт, икымше православный святой, тыгак старообрядчестве велке лийше-влак нерген каласкала.

Изи огыл верым книгаштыже автор марий  калыклан ойыра. Шке  жапыштыже Угарман кундемысе чыла гаяк акрет кумалме ото-влакым коштын савырнен. Варажым лач тудын тыршымыж денак нунылан пӱртӱс памятник семын кугыжаныш статусым тушто пуэныт.

Морохинлан весе шотыштат тауштыман, кызыт кушто руш-влак илат, ятыр вере тудо акрет годым марий-влакын илымыштым рашемден. Ойлымыж почеш, Угарман кундемыште марий ден руш ял-влак моткоч ойыртемалтыт, калыкшат тыгак,  поснак пӱртӱсым пагалыме да йӧратыме шотышто.

 Курыкмарий кундемысе отылаштат лийын. Иктыштыже эсогыл йӱдым эртарашыже логалын. Кеч отышто малаш ок лий манмым тудо пален. Мо оҥайже, шке каласкалымыж гыч ты йӱдым тудо омым ужын. Воктекыже кугу капан ош вургемым чийыше  еҥ-влак толыныт да тудым ончен, шыргыжын шогеныт.  Морохинын йолташыже-влак ойлат: тыге марий юмо але патыр-влак  суапшым акленыт да тудлан отышто малаш лӱдман огыл манын шижтареныт.

Марий йӱлам келгынрак шымлыме дене автор тудым утларак пагалаш да  вийжыланат ӱшанаш тӱҥалын. Да илышыштыже лийше случай-шамычат ты ӱшанжым пеҥгыдемденыт. Мутлан, «По реке Ветлуге» кугу книгам савыкташ ямдылен шуктен улмаш, а ош тӱняш лукташ шийвундыжо йӧршеш лийын огыл. Ты татыштак тӱҥ онаеҥ Александр Ивановичын ӱжмыж почеш, Марий Элысе кумалтышыш толын каен. Онаеҥ дене мутым вашталтымыж годым шкенжым тургыжландарыше йодыш нергенат каласен. Александр Иванович пелештен пуэн. Мо шонеда, Угарманыш пӧртылмеке, книган редакторжо да Морохинын йолташыже Дмитрий Павлов ден когыньыштлан сайын тӱлыман кугу пашам темленыт. Икмыняр тылзе тудым шуктымеке, книга лукташ ситыше шийвундым поген шуктеныт. Мо эшеат оҥайже, манеш автор, книга лукташ  ситыше оксам чумырымеке, пашам пуышо нунын деч иканаште отказен.  

Николай Морохин книгам лукмаште марий шанчызе, сӱретче-влак дене сай кылым куча, нунын полышыштлан эҥерта. Сандене презентацийыш нунат толыныт ыле, шуко поро шомакым ойленыт.

Ончыкылык пашаж нергенат автор мутым лукто. Лишыл жапыште  археолог Татьяна Никитина дене пырля тудо акрет годым марий ола-влакын лиймыштым рашемдаш шона. Иктыже – Кострома областьыште Пистыхлынов ола. Тудын лачшымак марий ола лиймым учёный Кострома краеведений тоштерыште верештме материал негызеш умылен.  

Светлана Носова

Снимкыште: Н.Морохин  – у книгажым палдарыме годым.

М.Скобелевын фотожо.

 

Опубликовать в Одноклассники

Добавить комментарий