«Ынде шӱйыш кандырам веле чыкаш… Илаш нигушто, пропискем уке, пашаш огыт нал, нигӧлан ом кӱл!», – ӱдырамаш вуйжым кумык сакышат, шинчажым ик татлан кумалтыш, вара почо да кӱварыш виктарыш. Тудым тӱткын ончальым – чынжымак, тидым ышташ шона але лӱдыкта, але, можыч, шкенжым чаманыктынеже?..
«Айдеме семын ынеж иле гын…»
Уремыштыжат йӱштӧ-йӱштӧ. «Лум шагал да тыге чучеш», – тыгай годым южыжо малдалын, но кызытше тудыжат ситышыныс, сита веле огыл – утыжымат оптен ала-мо. Лач тыгай игечыште илыш корныштем тиде ӱдырамаш вашлиялте.
Кочывӱдлан Валя (авт.:лӱмжым вашталтыме) эше школышто, кугурак класслаште, тунеммыж годымак шӱмаҥын: шуматкече еда эртаралтше дискотеке годым кок-кум ӱдыр дене пырля ик гана подылыт, вес гана… Сайыс, веселаракыс. Вара марлан лекте. Уке-уке, йӧратыдыме качылан огыл, йӧратымылан. Йоча шочо. Куанен ончо веле, но кочывӱдлан ик гана кидым пуэт гын, тудыжо кидетым веле огыл «кормыжталеш», уло кап-кылетым «ӧндалеш» – ондакше шыма-ан, а варажым шӱлалтенжат от керт да, логарат пуйто эре «йӱла», санденак уш тудым «нӧрташ» гына шона, чыла молыжо пуйто йӧршеш ӱштылалтеш. Тыге тӱтырала ик идалык эртыш, весе, кумшо… А пӧртыштышт аракан «сӱанже» чӱчкымым огешат чарне. Мӧҥгешла, ындыжым Валентинан ава лийшыжат тушкак ушныш. Нунын эре гаяк почмо окнашт гыч эртен ошкылшо-влак чӱчкыдынак тудын вичкыж, но чаргарак йӱкшӧ дене эре ик руш мурым мурымыжым колыныт:
Говорила мама мне
Про любовь обманную…
А тетла молыжым ӱдырамаш рашыже огешат шарне: эрык деч посна кодмыжымат, ача-ава праважым поген налмымат, пӧрт гыч выписатлымымат… Эрыкыш лекмеке, я ик вере илен я вес вере, да чынжым гын – кушто аракам йӱыныт, тушто. Эше икмыняр ий эртыш, а ик кечын йӧршын нигуш каяш лие. Неужели родо-тукымжо гыч иктат уке, маныда? Кузе уке? Улыт. Но иктышт «Кай, тышеч!», весышт «Молан толынат?», кумшышт деч «Шкак титакан улат!» манме деч моло ок шокто, а южышт палыдымыла эртен каят, тупынь савырнат да огытат мутлане. Молан? Шке жапыштыже ойленытат, вурсенытат, чаманеныт да оксамат пуэныт, илашат пуртеныт. Но оксам йӱын пытарен, илыме верым «кабак» манмышкет савырен, санденак ындыжым тудым иктат ок чамане – шыдешкат веле, «Айдеме семын ынеж иле гын, тек коштеш» маныт. Валентина тыге ойлышылан ок сыре, «тылат тыгак кӱлеш» манше денат ок ӱчаше – лач шинчажым гына шылта, а шӱм-чонжылан тыгай годым кузе чучеш – шке гына пала, ик мутымат ок ойло, мӧҥгешла, умшашкыже вӱдым налмыла тӱрвыжым чо-от гына ваш ишен шында да иктура тӱткын ончен шинча. Ик тыгай татыштыже мый ӱдырамаш деч йодым: «Мом тынаре шонет?» «Юмо деч пиалым йодам…» – мыйым ончалде вашештыш тудо. Эх, тый, ӱдырамаш… Юмыжо тылат чыла пуэныс, калтак! Кочывӱд огыл гын, чуриетат, капкылетат сылне. Марланат лектынат, йочамат ыштенат, таза улат. Эше могай пиалым йодат гын? Уке-уке, чыла тидым шканже ыжым каласе, шоналтышым веле. Молан? Очыни, ок умыло ман шонем да. Вет «Юмо чыла ужеш» манын арам огыт ойло: айдеме мом ок акле гын, тудым тыманмеш поген налеш.
Чыла велымат – «пырдыж»
Йӧра, титаклена, вурсена, туныктена лийже. Туге гынат, тыгай годым айдемылан кушко кайыман? Шочмо суртыш регистрироватлалтын ок керт – ача-ава шукертак колен. Родо-шамыч шкешт деке ынешт прописатле – тыгай нунылан ок кӱл. Прописке деч посна пашаш огыт ок нал. Нимогай пенсий, пособий да мойн уке – окса нигушеч от тол. Окса уке гын, ны вургемым, ны кочкышым налын от керт. От коч, от йӱ гын, пашам ышташ вийже кушеч? Илыме верым айлыме нерген шоныманат огыл, адакат окса кӱлеш. Ситартышлан йочажым опекыш налше еш алиментым тӱлаш судыш пуэн, суд пристав-шамычат оксамак йодыт, уке гын адакат эрык деч посна кодена манын ойлат… Икманаш, кеч-могай велыш ошкылым ыште – чыла вере ийла дене шке кидше денак чоҥымо пеҥгыде ик «пырдыж», весе, кумшо… Тыгай татыште шӱйыш кандырам чиктыме нерген шонымашет, очыни, шкеак толын пура дыр, но, психолог-влакын мутышт почеш, тыге ойлышо-влак кокла гыч шагалже айыквуя тидым ыштен кертеш. Молан? Рушла каласаш гын, «духу не хватит». Но чот йӱшӧ еҥ ок керт огыл, молан манаш гын вуйушыжо аҥыргыше.
Мый денем мутланыме годым ӱдырамаш «кочывӱдым тетла ом йӱ» мане. Ӱшанышым, тугеже, умбакыже илаш шона манын шоналтышым. Но кузе? Родо-тукымлан уто лийынат гын, обществыланжат тыгаяк улат. Кочывӱдым от йӱ гынат, тылат таче ны пачерым яра огыт пу, ны илаш ок пурто – икманаш, уто логар иктыланат ок кӱл.
Чын. Кажнын тудо шкенжын
Тиде ӱдырамаш нерген шонымем годым ушыш тӱрлыжат толын пурыш. «СССР жапыште бомж-влак лийын огытыл» манмым ик гана веле огыл колалтын. Туге, тунам элын Конституцийже илыме вердыме кажне гражданинжылан илаш условийым гарантироватлен. Но тиде закон илышыште шукталтын мо? Конешне, уке! Вет тыгай пӧлеклан черетыште 250 миллион утла еҥ лийын, сандене тынарлан илыме верым яра пуаш – манаш веле! Тиде – факт, но официальный данный уке, СССР годым «бомж» умылымашат лийын огыл, маныт. 50-ше ийлаште пашадыме да илыме вердыме айдемым «паразит», «тунеядец» маныныт, сандене южыжо тыгай радамыште улмыжым шылташ тыршен… Тачысе Российыштат нуным шукынжо огыт пагале: йыгыжгат, вурсат, «Молан чаманаш, пашам ыштышт!» але «Логарыш аракам иктат виеш ок оптыс» маныт. Чын улыт, но кажныжын тудо – шкенжын. Мый кызыт иктымат ом арале, но бомж-влакат тӱрлӧ лийыт. Иктышт, мутлан, кочывӱдым йӧратышыже, чынжымак, шкеак титакан улыт, очыни. А теве шке икшывылан утыш лекше ача-ава-влак шотышто мом маныда? То-то… мом каласашат ӧрат, туге? Адакшым элыштына, айдемын праваж шотышто советын заседанийыштыже увертарыме дене келшышын, специалист-влак пытартыш жапыште илыме вердыме 14 тӱжем еҥын анкетыжым шымленыт. Российысе бомжын портретше тыгай лектын: кокла ийгот – 46 ий, пӧръеҥ-влак кокла гыч 75 процентшын уремыште илыме стажше – 7 ий, 13 процентше кӱшыл образованиян дипломан улыт, 43 процентшын кыдалаш специальный образованийже уло. Калыкын шонымыж почеш, шукышт илыме верыштым мошенник-влаклан кӧра йомдареныт. «Чын огыл», – ойлат шымлыше-влак. Пытартыш ийлаште эн чӱчкыдын вашлиялтше амал тиде – пашадымылык да вате але марий деч ойырлымаш. Специалист-влакын ойлымышт почеш, Российыште бомж-влакын илышышт неле. Москваште гына кажне ийын 3000 наре еҥ илышыж дене чеверласа але тудым лӱмынак чеверласыктат. Тыгак уремыште илыше-влакым шуэн огыл шолыштыт да тарзыш савырат. Но колатше тӱҥ шотышто черланымылан кӧра, ятыржын – туберкулёз, трофический язве, экзем, удыртыш, венерический чер. Но эн шучкыжо нунылан черланен колымаш огыл, а ийготыш шудымо йоча-влак, поснак – поянрак еш гыч улшо-шамыч. Шукыж годым нуно кучедалме мастарлыкыштым лач бомж-шамыч ӱмбалне тергат, тренироватлалтыт да туге – айдемын пытартыш шӱлышыж марте. Тольык тиде нимогай статистикышкат огеш пурталт. Илыме вердыме, регистрироватлалтдыме айдеме полицийланат уто «висяк» манме гына, сандене кӧ тудым пуштын – иктат кычалаш ок тӱҥал. Тыгай сӱрет кугу олаште веле огыл, мемнан кундемыштат вашлиялтеш. Колымекыштат тыгайым айдеме семын тоят, шонеда? Арам… но тиде вес йодыш. Икманаш, йӧршеш нимо деч посна кодшо айдемым шкенжым аралашат, эсогыл медицине полышымат налаш праваже уке, а тудлан еҥын осал пашажым «сакалтен пуаш» да решотка коклаш шынден колташ мемнан правана уло. Тура ойлаш гын, тачысе кугыжанышна бомжым айдеме радам гыч луктын шуа, молан манаш гын тудым аралыше нимогай законат уке – чумал шуат гынат, пуйто тыгакак лийшаш.
***
Содыки тиде ӱдырамаш ала-молан да мыйын корныштем вашлиялтын, «можыч, полшышаш улам» шоналтышым, но кушеч тӱҥалман? Туге, прописке гыч. Ик жапыште «Оксала жаплан регистрацийым ыштем» возыман увертарымаш-влак лийыныт, но кызыт тыгайым Йошкар-Олаштына иктым гына муым да вигак тыгай шонымаш деч кораҥаш логале: прописатлаш кумылан еҥет ик тылзылан 9 тӱжем теҥгем йодеш. Полиций органыште Йошкар-Оласе Фестивальный уремыште верланыше 75-ше №-ан пӧртыш каяш темлышт. Тиде – «Йӱдым эртарыме пӧрт» республикысе бюджет тӧнеж. Чынжымак, тушто ӱдырамашлан, уто йодышым пуыде, «Ме куд тылзылан регистрироватлена, варажым шуен кертына» маньыч. Тачысе торжа саманыште эше тыгай социальный тӧнеж улмылан ӱшанымылат ок чуч, но тудо мемнан республикыште, Юмылан тау, пашам ышта да пӧртӧнчыкыжӧ миен шогалше ойган еҥлан кеч-кунамат омсажым почаш да полшаш ямде.
Вес ошкыл – пашавер. Прописке уло гын, пашам муаш лиеш манын шоналтышым. Ончылгоч арам куаненам улмаш, но тидын нерген – варарак,
а кызыт йолем уэш «Йӱдым эртарыме пӧртыш» наҥгайыш…
(Умбакыже лиеш)
Г.КОЖЕВНИКОВА
