Илышнан пӱртӱсын вийже дене моткоч чак кылдалтмыж нерген Параньга район Усола ял гыч фермер В.Григорьев шонкала.
Пӱртӱс Юмылан кумалын
Мый шке жапыштыже «Марий Эл» газетыште пӱртӱс нерген шонымашем возенам ыле. Тунам пӱртӱсын илаш туныктымыжым ушештаренам. Тыгай иктешлымашым ыштенам: илышыште чылажат лачак тудын дене кылдалтын. Тиде темым умбакыже шуйынем.
Ожно кугезына-влак пӱртӱсын вий-куатшым умылаш тыршеныт, тудым курым гыч курымыш, тукым гыч тукымыш кучылтыныт. Кызытсе семын яра жапым телевизор ончылно але компьютер воктене огыл, утларакшым вуйыштым пудыратылын, шуко шонаш тыршеныт. Илыш ончыко кайыме семын калыкшынат уш-акылже вашталт толын. Чылажат автоматикылан, электроникылан, интернетлан эҥертен ышталтеш. Мутлан, игече ончыкыжым могай лийшашым интернет гоч пален налаш лиймылан нигєат ўшанен огыл.
Ий еда пӱртӱс вашталт толеш. Ончыкыжым тудо могай лиеш, мо мемнам вуча, нигє огеш пале. Тиде йодыш, мыйын шонымаште, шагал еҥын вуйжым корштара. Кумда элыштына ик кундемыште пӱртӱс туткарым ышта гын, вес вере чылажат сай, нимогай вашталтыш ок шижалт. Ик кундемыште илаш огеш келше гын, кугыжаныш полшымо дене вес вере кусна. Мутлан, пытартыш жапыште олала гыч «дальневосточный гектар» манме программе почеш кайыше-влак улыт. Тыгайже такшым ончычат лийын. Калыкыште ойлымо семын, кол яндар, келге вӱдым кычалеш гын, айдеме – сай илышым. Шукын, тӱня мучко сай илышым кычал коштмеке, капыштым, колымекышт, шке родо-тумышт пелен пышташ йодыт. Туштыжо, вес тӱняште, тудын дечын мом ыштымыжым, кузе илымыжым йодыт, палаш тыршат манын, ӱшанаш гына кодеш. Тидым нигє ок пале да палаш тыршышыжат уке. Марий калык ожнысек пӱртӱс Юмылан кумалын да тудлан ўшанен илен.
Кӱсотым тӱкет – сулыкым ыштет
Мый ынде 28 ий фермер улам. Мланде пашам ыштемат, ончыкыжым пӱртӱсын вашталт толмыжо чоным утыр корштара. Пасу сомылым тӱрыснек шот, радам дене шуктет гынат, кеҥежым йӱр укелан, теле йӱштылан кєра пӱртӱс эҥгекым конда. Вара шоналтет: молан лач мыланем тыгай туткарже? Кеҥежым, кунам йӱр кужу жап ок тол, кавашке кӱзен, пылым поктен кондымет шуэш. Кунар еҥын шонымашыже лач тыгай – мужедме ок кӱл, шонем.
Ожнысо пагытыш пєртылаш гын, кажне ялын шке кумдык мландыже лийын. Чодырам куклен, пасуш савыреныт. Россий правительствын 1991 ий 21 декабрьысе 86-шо номеран пунчалже дене колхоз ден совхоз-влакым пытарыме. Нунын мландыштым тушто илыше-влаклан пай шотеш пуэдышт, но тудлан оза улмышт ыш шижалт.
Усола кундемыш Шернур могырым марий-влакын илаш куснымекышт, Юмылан пелешташ, кумалаш кум кӱстым ойырен налыныт. Иктыже кече лекме могырышто, Олорыш кайыме корно воктене, верланен, кокымшыжо (йыгыр кӱсото) — тура кечывал велне, кумшыжо – кас кече шичме могырышто, Параньгаш шуйналтше корно лишне. Усола ял калык, чыла пасу пашам мучашлен, тӱшкан погынен, Кугу Юмылан пелешташ, тудлан кугу вольык дене кумалаш эр кече могырысо пистран верым ойырен налын. Ача-коча-влакын ойлымышт семын, тышечын нимом наҥгаяш, тыште страмитлаш огеш лий. Туге гынат совет пагытыште тыште презылан шудым соленыт, йӱдым гын колхозын имньыжым пукшаш коштыныт. Варажым презе ден имне-влак фермыште йӱлен колышт.
Тиде пагытыштак, рашыракше шурно погымо жапыште, тыште йӱдлан комбайн-влакым шогалтен кодат ыле. Мый комбайнерын полышкалышыжлан 6 классым тунем пытарыме деч варак кошташ тӱҥалынам. Комбайн-влак почеш кугу йӱкын мӱгырышӧ электростанцийым шӱдырен коштыт ыле. Икана мый 380 квт куатан токыш тӱкненам да тылеч вара тиде верым ўмыр мучкылан шарнен кодынам. Раш, тазалыкемлан эҥгек ышталтын.
Кум ий ончыч кызытсе мланде оза-влак тысе пӱтынь кумдыкым куральыч. Пуйто мланде огеш сите. Шагал огыл тулолмым савырен пыштышт. Кӧ тыге ышташ кўштен – мужедаш гына кодеш. Ынде могай тукымын кудо тулолмыжо — тачысе кечылан нигє каласен огеш керт. Кодшо шоҥго куд пистынат ончыкылык пӱрымашыже могай лиеш – мужедаш йӧсӧ.
Шошо агам, чыла пасу пашам мучашлымеке, ынде Семык олмеш Пеледыш пайремым эртараш тӱҥальыч. Могай амал дене совет пагытыште Олор велнысе кӱсотым кушташ-мураш ойырен налыныт? Тудо жапыште иктат тореш каласаш тоштын огыл. Ончыч тыште калык Кугу Юмылан ўшаныме сомылым шуктен гын, вес верым ойырен налаш огеш лий ыле мо? Варажым гына, ик ойыш шуын, пайремым ял покшелне эртараш тӱҥальыч.
Кокымшо кӱсото кӱкшака верыште шинча. Изи улмем годым (мыланем кызыт 53 ий) тыште кугу писте-влак шогымым пеш сайын шарнем. Тыште 70-ше ийла тӱҥалтыште минеральный ӱяҥдышым аралаш кугу левашым ыштышт. Ял калык вольыкымат тыштак кӱтен. Кугу пистыште курныж ден корак-влак шинчымылан кӧра тыште кушшо шудым ушкал-влак кочкын огытыл. Мый тышечын шудым солен, изорва дене шупшыктымем пеш сайын шарнем. Варажым тыштак кок ушкал кӱпнен колыш. Иктыже мемнан лийын.
Ял калыкын вольыкшо тыште кеҥеж мучко кийымылан кєра пушеҥге-влак кошкаш тӱҥальыч, сандене нунын олмышто силосым опташ кок кугу лакым кӱнчышт, рокшым у вереш чоҥалтше гараж кундемыш шупшыктышт. Йыгыр кӱсото гыч иктыже тӱрыснек пытен гын, вес пелыжат тыгайышкак шуын, манаш лиеш. Кугезына-влакын каласен кодымыштым шымлаш гын, нуно тыге ойлен коденыт: «Тиде кӱкшака верым чараш кодеда гын, шкеат тыгак чараш кодыда». Кужу жап йӱр лийдыме годым тыште Юмылан пелештеныт. А пасум куралше-влак кўсото кумдыкышто кєргыш куралын пураш тоштын огытыл.
Колхозна лунчыргаш тӱҥалмеке, тудо Параньга райсельхозхимий дене пырля пашам ышташ тӱҥале. Пасум кумдаҥдаш манын, шошым кӱсото кумдыкымат куральыч. Тунам колхоз вуйлатыше деч «Молан тыге ыштылыда?» манын йодмемлан, мый чыла вере нерым шўшкын коштшыш веле лектым. Варажым пале лие: кӱсото олмым куралше-шамычшат, вуйлатышыжат ӱмыр лугыч лийыч, жап шуде, илыш дене чеверласышт.
Кок ий ончыч вольыкым черет дене кӱтымем годым кӱсото олмышто удыр-влакын (крот) рокым кӱнчен лукмо кумдыкым ончышым. Туштыжо лудо-комбын, вольыкын йӱлен пытыдыме луыштым ужаш логале. «Параньгинский» агрофирме колхозын ӱдымӧ козлятник пасуж дене пайдаланен да тиде ситен огыл, кӱсото кумдыкыш ешарен пурен куралын. Тиде агрофирме пытымеке, тыште ял калыкын вольыкшым кӱтеныт. Варажым адакат вес «патриот» лекте, кодшо пушеҥге-влак лише вожыштым куралын пытарен. Адакат мланде ситен огыл.
Туткар вучыдымын толеш
Мый ынде ятыр жап пӱртӱсым шымлен илем, кеҥежым пыл могай могырым толмым да кайымым эскерем. Икмыняр ий ончыч кеҥежым кугу тӱтан, йӱран мардеж Параньга посёлко ӱмбалне лийме годым мый ӱмыр мучкылан налме мландыштем, пасуштем, тракторышто, улам ыле.
Пєртанур могырым пеш шучко пыл лишемме койылалтыш. Тидым ужын, мемнан дене шукертсек йӱр лийдымылан кєра, кавашке кӱзен, пасушкем поктен кондымем шуын. Кугезына-влакын йӱрым сӧрвален кумалме верлан шотлалтше мландыш мыят, сукен шинчын, йўрым сєрвалышым. Шем пыл, 90 градуслан савырнен, кӱкшака велыш лишеме, но толын ыш шу, Параньга могырыш кайыш. Туге гынат мыйын ӱдымӧ чыла пасум кугу тӱтан мардеж пӱтырен пытарыш, кугу эҥгекым кондыш. Ваштарешыже Пӧртанур велым вес шем пыл лишеме, Параньгаште, тошто шӱгар ӱмбалне, вес тыгаяк пыл дене ушныш. Вара, автозаправка деке кӱзен, Усола покшеч умбаке эртыш. Тыге пушеҥге дечын посна кодшо кӱкшакасе кумдыкым йӱр эртен гына кайыш.
Пуйто ончылгоч шижтарен
Параньга посёлкышто шӱгарлам паркыш савырымым, тудын гоч эртен коштмым ужын, чонлан пеш йӧсын чучын. Тыште шӱвалаш, нерым нӱшталаш намысын чучын. Коча-кован, кугезе-влакын шўгарыштым тошкен коштмо ваштареш улмем каласаш тыршенам. Илен-толын, шӱгарла гоч коштмым чарнеда, тудым чатырлен (печен, авырен) налыда манын умылтаренам. Но мыйым нигӧ колыштын, ушыш пыштен огыл.
Кугу тӱтан мардеж тыште пӱтынь гаяк паркым (ончычсо шӱгарла олмысо пушеҥге-влаым) сӱмырен кышкыш. Шоҥго куэ-влак шкеныштым пытараш огыт пу гын, Параньга посёлко дене мо лиеш ыле, мужедаш веле кодеш. Тыге шӱгарым тошкен коштмым, паркыш савырымым Кугу Юмо ужын, шижтарен да вийжым кучылтын.
Шукерте огыл ик татар пєръеҥ дене мутланышым, да тудо вольыкат пӱртӱсын вийжым ончылгоч шижеш, тидын нерген ондакак шижтара манын ойлымыжо ушеш кодын. Пашаже тыге лийын: тӱтан мардеж толмо деч ончыч вӱта ончылно имньыже кок гана кынелын да возын, уэш шуйналтын киен. Озаже имньым, ала-мо лийын манын, вӱташ пуртен петырен. Икмыняр шагат гыч кугу тӱтан мардеж толын да имне кийыме олмыш кугу куэм йӧрыктен.
Тулсавыш – модыш?
Олалаште да пытартыш жапыште посёлко ден яллаштат тӱрлӧ пайремлан, поснак У ийлан, кавашке тулсавышым (салютым) колтылыт. Тыгай тулсавышыжым Китайыште ямдылат да ятыр элыш колтен шогат. Мый чыла тидыже кунам-гынат кӱлдымыш, утыш лектеш манын ӱшанен иленам. Пытартыш У ийым Китайыште нимогай тулсавыш деч посна вашлийыч. Амалжылан шучко чер, коронавирус ылыжмым, шотлат. Поян улмынам ончыктен, Юмо авыртышым лӱдыктен, ала ончыкыжым кава помышыш тулсавышым колтымым чарнена? Шке шонен огына мошто гын, Кугу Юмо полшымо дене ончыкыжым илышыш вашталтышым пурташ тӱҥалыт манын, ӱшанаш гына кодеш.
В.СМОЛЕНЦЕВ
