«Мӱндырнӧ улына гынат, почеш огына код», — маныт Марий Турек район Косолоп велне илыше-влак
Геройын шочмо кундемыштыже
Косолоп ден Сысоево кундем калыкыште утларакше марий-влак кокла гыч Совет Ушемын Геройжо лӱмым эн ончыч налше, Кугу Вочрма ялеш шочын-кушшо Сергей Суворов, кумдан чапланыше марий мурызо Ида Крылова, Косолоп селаште илыше да верысе газетыште пашам ыштыше, марий литературын классикше, писатель Дмитрий Орай дене (Косолопышто тойымо) палыме. Шке жапыштыже тыште тале ӱдырамаш Валентина Скулкинан вуйлатыме «Октябрьский» совхоз чапым налын, Мосолов лӱмеш опытный озанлык сай лектышан шурным ончен куштен. Жап эртыме семын, кок озанлыкшынат пӱрымашышт кочо лие. У саман нине озанлык негызеш «Акпарс» агрофирмылан шочаш амалым пуыш. Тиде ушем кызыт республикысе ончыл озанлык-влак радамыште ӱшанлын ошкылеш. Тылеч посна 2006 ийыште, оптимизацийлан эҥертен, кок сельсовет администрацийым иктыш ушышт, рӱдӧ вержылан Косолоп селам ойырен нальыч.
Косолоп села – ончычсо райрӱдӧ, сандене тудым кугу илем-влак радамыш пуртат. Тыште кыдалаш школ да школ-интернат, врачебный амбулаторий, тӱвыра пӧрт, связь отделений, черке верланеныт. 1,5 тӱжем еҥ ила.
Паша уло – илаш лиеш
– Калыклан тӱҥжӧ – паша вер лийже. Тудо уло – калык ила, самырык-влак ялеш кодыт, икшыве-шамыч ешаралтыт, – каласкала верысе администрацийын тӱҥ специалистше О.Бирюкова. – Кызытеш калыкна ий еда шагалем толеш. Идалык тӱҥалтышлан мемнан дене 2929 еҥ шотлалтын. Пытартыш лу ий жапыште шӱдылан шагалемын. Шочшо ден илыш гыч кайыше-влак коклаште ойыртем кугу. Теве кодшо ийын 23 йоча ош тӱням ужын гын, тений кызыт марте – 13. Ӱмаште 41 еҥ вес тӱняшке каен, тений – 39. Теве тыге ме шагалем толына.
Косолоп-Сысоево вел калык «Акпарс» агрофирмылан, тудын вуйлатышыже Г.Ахатовлан таум каласа. Тудо огыл гын, кызыт 140 утла еҥ кушто пашам ышта, ешым куча ыле – каласаш неле. Калык машинавечылаште, ферма ден комплекслаште тырша. Тышке пашам ышташ пошкудо Киров область гычат коштыт. Тылеч посна 230 утла еҥ бюджет организацийлаште пашам ышта. Но 1,7 тӱжем утла пашам ыштен кертше-влак кокла гыч эн шукыжо, 280 наре еҥ, оксам ышташ ӧрдыж кундемлашке кудалыштеш. Кундемлан ик фермер, П.Тюлькин, кодын. Тудо грантым налын, вольыкым онча, мӱкшотарже уло.
Ял шотан илем коло ялым да ик селам ушен шога. Шуаръялыште, Коршунышто илышыже уке. Моло вере телым корно эре уло, эрыктат. «Марий Эл Дорстрой» ушемын Марий Турек участкыжын еҥже-влак ӱшаным сайын шуктат. Корно нерген мутым умбакыже шуяш гын, вич ий ончыч Арып ял уремыште, ял калыкын тӱҥалтышыжлан полышым пуымо программылан эҥертен, тыгыде кӱм шарыме. Тылеч вара Кугу Вочарма ял уремыш тыгыде кӱм шарыме шотышто проектым конкурсыш пуэныт ыле, но сеҥышыш лектын огытыл, баллышт ситен огыл.
Тӱшкаште кылымде ок воло
Ял шотан илем «Жаплан келшыше ола сыным кумдыкым тӱзатымаш» программылан кумдан эҥерта. Косолоп селаште 2017 ий гыч тӱҥалын, шуко пачеран вич пӧрт кудывечым ачалыме, тӱзатыме, теҥгылым шындылме, меҥгылашке светильникым сакалыме. Тылеч посна селан рӱдӧ Советский уремышкыже тыгак светильник-влакым сакалыме, тиде пашам шушаш ийынат шукташ тӱҥалыт. Программе кышкарыштак села покшелне Совет Ушем Герой С.Суворов лӱмеш сад-паркым сӧрастарыме, профнастил дене йырже печыме, парк кӧргыштӧ, шарныктыш воктене, кумдыкым келыштарыме. Тыштак писатель Дмитрий Орайын шӱгарже верланен, тудымат шотышто кучат. Селаште илыше-влакат шочмо верышт тӱзланыже манын, надырыштым пыштат, шкештат тӱшка пашашке кумылын ушнат.
Ме Совет Ушем Герой С.Суворовын шочмо Кугу Вочарма ялыштыже лийна. Сарыш кайыме суртшо пелен вич ий ончыч чапле мемориал-парк комплексым чоҥен шындыме. Тыштак тиде ял гыч сарыш кайыше-влак лӱмеш шарныктышым вераҥдыме, чапле сценым келшытарыме, пушеҥгым шындылме, клумбым келыштарыме. Ял калык шке геройжым ок мондо.
Верысе кучемлан ял калыкын йодмыжым шукташ, лекше йодыш-влакым рашемдаш старосто-влак чот полшат. Теве латшым суртан Акпатыр ялын старостыжо Б.Смоленцевын вуйлатымыж почеш тыште шке вий дене ял клубым чоҥаш тӱҥалыныт улмаш. Чаманен каласыман, ты пашам мучаш марте шуктен кертын огытыл, вий ситен огыл. Ынде тиде пӧртым ик ешлан илашыже пуэныт. Кумло кок суртан Изи Мунамарий ялын старостыжо Б.Коршунов тыгак чолга. Тыште ялым тӱзатыме шотышто ятыр пашам шуктымо: уремыште корным тӧрлымӧ, эҥер гоч кӱварым, куркышто тошкалтышым ыштыме.
Коло ик яллан 117 ушкал кодын. Кеч уто шӧрым погат гынат, тиде вольык ий еда шагалем толеш. Пытартыш жапыште эше фуражлык пырче чот шергештын, кызыт килограммжым латшым-коло теҥгелан ужалат.
Тыште яра кийыше мланде уке
Пытартыш жапыште у пӧртым чоҥымым от уж гаяк. Лачак Сысоевыште Ф.Иванов самырык еш-влакын илыме йӧныштым саемдыме программе почеш пуымо сертификатлан эҥертен, чоҥен. Ынде ялла гыч самырык еш-влак чӱчкыдын олалашке куснат.
Пӱртӱс газ дене тысе шым ялыште пайдаланат. Администраций пашаеҥ-влакын мутышт почеш, кызытеш Изи Мунамарий ял калык гына газым пуртышаш верч тырша. Туге гынат газ деч посна илыше ик ялыштат проектым ыштыме огыл.
Пытартыш жапыште яллаштат шӱкым погымо йодышлан кугу тӱткышым ойырат. Тысе пеҥгыде шартыш корно улман кажне ялышке контейнер-влакым шындылме. Тиде пашам умбакыжат шуяш палемдыме.
Ме Арып, Акпатыр, Орсӱвы, Сысоево яллаште лийна. Корно дене кудалме годым ужна: яллаште вольык ферме-влак койыт, пасулаште ик лапчык мландат яра ок кий, агрофирме шурным ӱда, кургылык кушкылым ончен кушта. Арып ял воктене тысе калык памашым мотрын сӧрастарен шынден, каналташ келшышын йӧнештарен. Орсӱвы ялыште фермер П.Тюлькинын вольык фермышкыже, мӱкшотарышкыже миен савырнышна. Тыште Павел Сергеевичлан полшаш ял калыкат коштеш.
В.Смоленцев
Авторын фотожо
