«Тыршет гын, ялыштат илаш лиеш», – маныт Морко район, Шордӱр ялыште илыше фермер-влак А.Назаров ден В.Александров.
Кок кресаньык озанлык кодын
Шордӱр ял райрӱдӧ деч коло километр коклаште верланен. Тушто кызыт 283 еҥ ила. Шке жапыштыже тыште Киров лӱмеш колхоз пашам ыштен, вольыкым ашнен, шурным куштен. Тудо пагытыште калыкшат шуко лийын, вет паша вер чылалан ситен. Тӱшка озанлык пытымек, тыште илыш, моло кундемласе семынак, мерчаш, лунчыргаш, мӧҥгешташ тӱҥале. Тиде жапыштак тыште фермер озанлык-влак шочыныт. Тунам колхозын пайдаланыме мландыжым кресаньык озанлыкым почаш пуэденыт. Тыге ты кундемыште Б.Семеновын, В.Александровын, А.Назаровын фермер озанлыкышт ышталтыныт. Тунам фермер-влак озанлыкыштышт шагал огыл вольыкым ашненыт, пакчасаскам, пареҥгым, шурным ончен куштеныт, верысе калыклан пашам пуэныт. Ынде Шордӱр велне кресаньык пашам фермер-шамыч В.Александров ден А.Назаров гына шуят.
— Кызыт 7,6 гектар мландем уло, — каласкала Семисола ял шотан илем вуйлатыше, фермер А.Назаров. – Тушто ынде шукияш шудым гына ончен куштем. Кодшо шыжым шӱльым шукияш шудо нӧшмӧ дене пырля ӱденам ыле. Тыге шудылыкым уэмдем. Ончычшо пакчасаскамат ончен куштенам, тудым телылан аралаш ончычсо колхозын хранилищышкыже оптенам. Тыштак моло фермерат пакчасаскам арален. Телым чот йӱштӧ годым ырыкташ лӱмын коҥгам шынденна. Тудо пагытыште пареҥгым налаш толшо-влак улыт ыле. Такшым ялыште илаш лиеш, весела, манмыла, вольыкым ончет, пакчасаскам куштет гын, шужен от коло, но от пойо.
Александр Иванович цехыштыже тыгак мебельым ямдыла. Тылеч посна мӧҥгыштыжӧ кум ушкалым ашна, презе, шорык-влак улыт. А теве чывым ашнаш рывыж эрыкым пуэн огыл, кудывечышкак пурен, кучен каен.
Калык шагалемеш – нигӧлан эҥерташ
Вес фермерын, В.Александровын (тудак ялын старостыжо), лу гектар наре мландыже уло. Ты кумдыкыш кодшо ийын кум гектар пареҥгым, ик гектар ковыштам да кешырым шынден ыле.
– Ончыч пакчасаскам шукырак ончен куштенам ыле, — манеш фермер. – Ынде тидлан йӧн уке. Тиде пашам еҥым тарлыде ышташ ок лий. Ондак фермер-влаклан тургым годым полшаш ятыр еҥ толын гын, ынде иктын-коктын гына тыгай пашалан келшат. Йӧра, пареҥгым, мутлан, йоча-влак полшымо дене шындена, а теве поген налаш шуко еҥ кӱлеш. Ковыштам руашат шке вий дене гына ок лий. Мый пакчасаскам районысо рӱдӧ эмлымверыш колтем. Тений куд тонн ковыштам да латкок тонн пареҥгым налаш вашкылым ыштенна. А теве эше вич ий ончыч пареҥгым гына кумло утла тонным налыныт. Амалже – эмлымверыште, ойлат, эмлалтше-влаклан верым шӱдӧ чоло марте шагалемденыт, а ончычшо кум пачаш шукырак лийын. Ужалышаш пакчасаскам кызытат уло. Тений теле йӱштӧ ыле гынат, кылмен огыл, аралыме верыште коҥгам олтенак шогенна. Кодшо ийын пареҥге лектыш ыш куандаре, ончычсо ий дене таҥастарымаште кок пачаш шагал погенна. Ак шотышто. Ончылий пареҥге шуко лийын, тыгодымак налше-влак килограммжылан вич теҥге деч шуко пуэн огытыл. Тений пареҥге ак кӱзен, ойлат, пазарыште килограммжым витле теҥге марте ужалат. Тыгодымак мыланна лучко теҥге деч шергын огыт тӱлӧ.
Ӧрдыж кундем утара
Фермер-влакым ял илышыште вашлиялтше нелылык-влакат тургыжландарат. Теве тиде кундемыште шым ял шотлалтеш. Тышечын кумыт-нылытше лишыл жапыште йӧршеш пытен кертеш. Теве Кушнанурышто, Машнурышто, Шӱргыштӧ ик-кок еш дене гына илаш тӧчат. Улшо калыкшыланат паша вер уке, Йӱдвел кундемыш, Москваш, Озаҥыш вахте дене тыршаш коштыт. «Звениговский» озанлыкыште икмынярын тыршат. Ончычшо «Акашевский» сурткайык фабрикышкат коштыныт, но варажым чарненыт да автобус ынде Семисола марте гына толеш.
– Иктаж вич ий ончыч ял калык, чодыра емыжым, поҥгым поген, Озаҥыш ужалаш коштын, тыге кунар-гынат оксам ышташ тӧчен, – ойла фермер А.Назаров. – Ынде тиде йӧн пытен шуын. Ончыч купышто турнявӧчыж шочеш ыле, ынде шудо налын да купшат кошка.
Ялеш илаш кодшо самырык ешым ынде от уж гаяк. Верысе тӱҥ школын оралтыже-влак моткоч тоштемыныт, уым чоҥымо нерген ынде ятыр жап мутланат. Кызыт тыште витле наре икшыве шинчымашым пога.
Кодшо шошым ял калык кӱтӱшкӧ витле утла вуй тӱкан шолдыра вольыкым луктын гын, шыжылан нылле визыт гына кодын. Ял лишнак калык шке пай мландыжым налын. Тушто ковыштам, пареҥгым, кавуным ончен кушта. Но тыгодымак кумшо ужаш пай мландыште эсогыл шудым солен налын огыл. Вольык шагалемеш гын, курго шуко ок кӱл.
Пытартыш жапыште ты кундемыштат у оралтым чоҥышо уке гаяк. Вич ий ончыч А.Шуралев, А.Семенов, В.Васильев да А.Назаров пӧртым нӧлтеныт да тылеч вара чоҥышо уке. Ме фермер А.Назаровын чоҥымо кок пачашан чапле пӧртыштыжӧ лийна. Тудым чоҥен шукташ ялозанлыкыште тыршыше-влаклан кугыжаныш могырым полышым пуымо программылан эҥертен. Пӧртым тӱжвачын ончалашат куанле, кӧргыштыжӧ лиймеке, мом ужмына деч вара порын кӧранашат амал уло. Шонен моштышо оза чынжымак мастар кидан.
Ямдым вучен огыт шинче
Ял калык такшым ямдым гына вучен ок шинче, шочмо кундемым шке вий денак тӱзаташ кумылан. Теве ял покшелне чапле шарныктыш волгалт шинча. Тудым Кугу Отечественный сарын участникше-влак лӱмеш шогалтыме. Тушко ты кундемысе ялла гыч сарыш кайыше-влакын лӱмыштым возымо. Шарныктышым чоҥаш верысе калыкын тӱҥалтышыжлан полышым пуымо программыш ушнымо. Тыге оксам ял калык дечат погымо, кугыжанышат кугу полышым пуэн.
Вес кугу паша – ялыште черке чоҥалтеш. Ты паша старостан вуйлатымыж почеш ышталтеш. Кермыч дене нӧлтымӧ оралте торашке волгалт шинча да яллан мотор тӱсым пуа. Куполым кондымо, ынде тудым вераҥдаш кодеш. Черкылан верым ончычсо часамла олмым ойырен налме. Часамлажым воктекыжак кусарен шындыме.
Ме колхоз правленийын ончычсо пӧртыштыжат лийна. Тудым сӱмырен, пужен пытараш эрыкым пуэн огытыл. Тыште ветеринарный пункт верланен. Тыгак йоча-влаклан рушарня школым почыныт. Ик пӧлемыште черкым чоҥышо-влаклан кочкышым ямдылыме пӧлем верланен.
Теве тыге илат Шордӱр ялыште.
Лаштыкым В.СМОЛЕНЦЕВ ямдылен
Авторын фотожо
