«Кава йымалсе пыжашдам ида мондал!»
(Тӱҥалтышыже 74-ше №-ан газетыште.)
Курык аркаште верланыше ялыш аҥысыр йолгорно дене огыл, а сайын такыртыме автомашина корно дене ошкеден пурышым. Шола велне йырым-йыр печен налме палисадник кӧргыштӧ марлан лекше оръеҥын шондыкшо гай шукерте огыл чоҥымо чатка пӧрт ужаргын-ошын волгалт шинча. Палисадник кӧргыштӧ йоча жапым шарныктыше кеҥеж пушан тӱрлӧ пеледыш-шамыч кажныже йытыран пеледалт шогалыныт. Сад кӧргыштӧ олмапу, чеверген шуктышо полан койыт. Пустаҥше ял маныт, у оралтым чоҥышо ешат лектын, ужат! Озаже вара самырык але илалшырак еш манын палаш тыршен, омсамат шӱкал ончышым, тӱкылымӧ. Ала иктажше лектеш, изиш вучен шогышым, но арам.
Тошкалтше шаршудан корно дене ты пӧрт деч изиш умбакырак, ял урем кӧргыш пурымеке, оргаж коклаште волен шичше пӧрт деке лишемаш лийдыме шыгыр верыште, таза шопке, тополь, куэ да вондер-шамыч кушкыт. Пудыргышо окна яндаже, шӱйын тайныше капка оҥаже да катлалт кечалтше окнасергаже деч вожылшын, пуйто ӱмбакем ит ончо маншын, корныеҥлан шинчаш перныдымын шылаш тӧчышыла чучын колтыш. Эх вет, жап йогыным кучен от шогалте, тудын вийже моткоч кугу! Тыгай сӱретым ужатат, ушыш вигак Маргарита Ушакован «Тошто пӧртын монологшо» повестьше толын пура. Ты повестьысе семынак уремысе пустаҥше сурт-влак чылт озадымыш, адресдымыш лектыныт. А озадыме оралтын ӱмыржӧ пе-еш кӱчык.
Шке жапыштыже чапле чодыра дене чоҥымо нине сурт-шамычым эртыше пагыт чылт тоштемден, шоҥгемден. Южыштым уэш тӧрлаташ лийдымын лунчыртен шуктен. Кудалтен кодымылан кӧрак южо оралтыже катлалтше кермычан тӱньыкшӧ да рӱдаҥше калай леведышыж дене веле сурт семын койыт. Южо пӧртшӧ оргаж да кӱкшӧ шудо лоҥгаш иктын-иктын йомыныт. А вет пустаҥше ты уремысе кажне пӧртын повестьыштылак ончыч шке озаже, номерже, адресше лийын. Тукымжым шуяш манын, кажне суртоза эргыжлан веле огыл, уныкажланат йӧршӧ пеҥгыде сурт-оралтым ыштен кодаш шонен, эре тӧрлатен-уэмден шоген, очыни. А ынде пулвуй дене тӧр кушкын шогалше шудо уремыште икшыве-влакын чарайолын куржталме йолгорнын пушыжат уке.
Курыктӱр ялже ала ондакат лийын дыр да, но Озаҥ губернийын 1897 ийысе ял спискыштыже икымше гана Малые Олыкъялы манын, рушла возалтын палемдалтын. 1897 ий перепись почеш тыште улыжат 33 (руш ден марий) еҥ илен.
Тугеже ял ондакшат кугужак лийын огыл. А 1923 ийыште Краснококшайск кантон Сотнур волостьыш пурышо 9 суртышто чылаже 46 еҥ илен. Эше 5 ий эртымеке, тынарак суртышто 15 (6 пӧръеҥ ден 9 ӱдырамаш), тӱҥ шотышто марий-влак кодыныт. Латиндеш ий ончыч 3 суртышто эше кокла ийготым эртыше пенсионер-влак иленыт, а ынде ялым чылт пустаҥшылан шотлат. Тыглайже Курыктӱрыштӧ нигунамат ны кевыт, ны школ, ны клуб, ны фельдшер-акушер пункт, газат лийын огыл.
Ялыште шудан урем дене ошкедыме годым чылт шкетын улмем гай чучеш. Ны пий ок опталте, ны еҥ йӱк-йӱан ок шокто, пуйто ик чонанат тыште уке. Кок урем иктыш ушнымаште, меҥгыш йошкар авыртышан телефон «будкым» келыштарыме. Тудым эртен ошкыдмеке, пурла велым лопка, моткоч арун эрыктыме йоҥгыдо урем покшелне, ош кермыч дене негызлыме пу пӧрт ончылно ялым ончалаш ӱжшӧ Галина Ефимова койылалтыш. А ты уремыште шудым солымо, нигуштат нимогай шӱкшудат, коршаҥгат ок куш.
– Шудо ынже куш манын, уремым чыла Славик пелашем нӧргӧ улмыж годымак сола, – каласкалаш тӱҥале озавате. – Ялыште эре илышыже уке гынат, мемнанжыге шошым кум суртышто пакчам шындена. Ынде лу ий утла тышке кудалыштына. Апрельыште лум каен пытымеке толаш тӱҥалына да ноябрь мучаш марте кажне каныш кечын манме гаяк тыштак улына. Саскам чыла поген налмеке, пакчам эрыктен кодымеке веле олаш каена. Тевыс тиде суртышкат Йошкар-Олаште илыше еш, пеш чӱчкыдынжак огыл гынат, толын каят, – воктенысе пӧртыш ончыктыш. – А пуста пӧртшӧ мемнан уремыште иктаж шымытышкыже погына мо, шотленжат огынал.
Уремыште мутланен шогымо годым ял мучаште курык йымалнысе памаш гыч вӱдвара дене вӱдым кӱзыктышӧ ӱдырамаш ден пӧръеҥ койылалтышт.
– Каныш кечылан уна-влак толыныт. Таче мончаш олтенна, памаш гыч вӱдым нумалыт. Уремыште колонко уке, садлан пакчашкат тушечынак кондаш верештеш. Тылеч ончычшо курык йымалнысе памаш воктеке лӱдде, вӱдлан волаш-кӱзыкташ лийын огыл. Оҥа дене ыштыме пеле тайныше памаш деке корно купаҥын да йырже шудо кушкын шогалын ыле. Ӱмаште кеҥежым тӱшка вий дене памашым тӱрыс олмыктышна, у шӱлышым пуышна. Ынде профнастил дене чаплын леведме оралте кӧргыш лум-йӱр ок логал. Пурен шогалашат, лопка пуч дене йоген пурышо яндар вӱдым подылашат, темашат, пу волак гыч коштал налашат йӧнан. А чоҥымо чыла материалым налаш оксам ты ялыште шочын-кушшо, кызыт тӱрлӧ вере илыше еҥ-влак кӧ мыняр кертын, шке погенна. Тыге тӱшка вий дене тоштым шӱтен, пӧръеҥ-шамыч негыз гыч тӱҥалын, леведыш марте у оралтым чоҥен шогалтышт. Памашым ыштыме годым Кукмарий кундемысе пошкудо ялла гычат самырык рвезе-влак полшеныт. Чапле тошкалтышым келыштарымылан дене памаш тураште ынде курык арка ваштареш вӱдым вачӱмбалан нумал кӱзыкташ палынак куштылго да ӱшанле.
– Кызыт пакчаште ӱстелым погенна, чылан кочкаш шинчаш тарваненна. Такшым гын меже шешке веле улына, Курыктӱр нерген ӧрдыж гыч толшо огыл, а ты ялешак шочын-кушшо изак-шоляк Славик пелашем да Вова шольыжын Кукмарий кундем гычак Ирина пелашыже эшеат шуко каласкален кертыт, – пакчашке эрташ ӱжшыжла мане Галина.
(Мучашыже лиеш)
Р.ЧЕПАКОВА.
