Кажне ийын 24 мартыште Туберкулёз ваштареш кучедалме тӱнямбал кече палемдалтеш. Тудын дене келшышын, диспансерыште регионысо кумылан чыла еҥым тылзе мучко флюорографий йӧн дене яра шымлыме, кӱлмӧ семын консультацийымат эртарыме.
Айдеме тукымын илыме пагытыштыже ужармужо (туберкулёз) жапын-жапын толын лекше шучко эпидемий семын палдырнен. Тиде чер нужнамат, поянымат, Максим Горький, Илья Ильф, Александр Грин, Николай Добролюбов, Виссарион Белинский, Федор Достоевский, Антон Чехов, Анна Ахматова, Фридрих Шиллер, Паганини, Йозеф Гайдн, Спиноза, Левитан, Леся Украинка гай чылалан палыме еҥ-влакымат ош тӱня гыч ойыркалыде, чаманыде наҥгаен. Черын озаланыме кумдыкшо моткоч кугу лийын.
Ик ошкыл почеш – весе
Ужармужо ваштареш кучедалме эн сай йӧн-влак XIX-XX курымлаште лектыныт. 1882 ийыште черын возбудительжым рашемдыме, 1895 ийыште рентген лучым, 1919 ийыште БЦЖ вакциным, 1944 ийыште тӱнямбалне кокымшо антибиотикым (стрептоцимин) ыштыме дене айдемын туберкулёз дене орланымыжым пален налаш, тудым диагностироватлаш да эмлаш сай йӧн лийын. 1950-1960 ийлаште шуко эмым лукмо, да чер палынак чакнаш тӱҥалын, а 1970-ше ийлаште врач-влак ужармужым сеҥенна манын шоненыт. Сӱрет 1990 ий марте саемын толын, но пужен ыштыме жап, вооружённый конфликт, миграцийысе вашталтыш шуко калыкын илышыжым локтылыныт, тылеч посна эмлан «вуйым пуыдымо» бактерий-влак лектыныт. Чыла тиде ужармужо дене черланыме сӱретым чотак пужен. Арам огыл ВОЗ 1993 ийыште туберкулёзым айдеме тукымын эн кугу проблемыже семын увертарен. А 90-ше ийла мучаш гыч элыштына правительстве кӱкшытан икмыняр программым илышыш пуртымо, нунын кокла гыч иктыже – «Неотложные меры борьбы с туберкулёзом». Осал чер ваштареш кучедалме пашалан оксам кугыжаныш ойырен. Пытартыш ийлаште тубдиспансерлашке ПЦР, «БАКТЕК», Диаскин-тест гай диагностике йӧн-влакым, тыгак эмлыме у препарат-шамычым шыҥдарыме. 2009 ий гыч элыштына ужармужо дене черланыше-влак шагалемаш тӱҥалыныт, но чотшак огыл: 2018 ийыште 100 тӱжем еҥлан шотлымаште ужармужо дене черланыме 44,4 случайым регистрироватлыме. Германийыште, мутлан, визытым гына.
Марий Элын сӱретше
Ужармужо дене черланыше-влакын чотышт 2010 ий гыч иземын толеш гынат, регионыштына сӱрет моткоч начар. Тидлан эн чотшо ВИЧ амалым ышта, тыгак шуко черлын бактерийже эмлан «вуйым ок пу».
Ӱмаште ужармужо дене черланыме 331 случайым регистрироватлыме. Тиде чот гыч 302 еҥ республикыштына ила, коктын мигрант, шымытын бомж, колын УФСИН-ын контингентше улыт. Чаманен палемдыман, осал чер 12 йоча ден 6 подросткым авалтен. Иктешлаш гын, Марий Элыште илыше 100 тӱжем еҥлан шотлымаште ужармужо дене орланыше 48,5 черле логалеш.
У Торъял, Кужэҥер, Килемар, Параньга, Оршанке, Морко да Волжский районлаште ужармужо дене черланыме показатель республикысе деч 1,5-2,5 пачаш кугу.
Шодын туберкулёзшо деч посна ий гыч ийыш тупрӱдӧ, мӱшкыркава (брюшина) да шолора, периферический лимфатический пышкем, ӱдырамаш да пӧръеҥ половой орган, верге, коваште, шинча, шӧртӱ ужармужо регистрироватлалтеш.
Черланыше-влакын чумыр чотышт гыч пашам ыштен кертше, но пашадыме еҥ – 60 процент, пашам ыштыше – 13 процент, шоҥгылык шот дене пенсионер – 12 еҥ, инвалид – 9 процент, служащий – 6 процент. Ӱмаште ужармужо деч 36 черле колен, ты чот гыч 16 еҥже – черланыме икымше ийыштак.
Кугезе чер молан алят ила?
Туберкулёзын инфекциян да социальный манме кок виян вожшо уло. Чер поснак нужнан, шотдымын, теммеш кочде, санитарный нормым, шке гигиеным шуктыде, тыгак ик верыште утыждене шукын илыше-влак коклаште шарла да «малыше» формо гыч «чолгаш» кусна. Ситуацийым тыгак тамак, арака, вирусан В ден С гепатит, ВИЧ-инфекций гай хронический тӱрлӧ чер нелемдат. Токсинан веществан организмыш кужу жап логалмыжлан кӧрат кӧргӧ орган-влак пужлат, да вара сакыр диабет вияҥеш: таза дене таҥастарымаште тыгай еҥ ужармужо дене лу пачаш писын черланен кертеш. Статистикым ончалаш гын, утларакше пашадыме, нужнан, шкет илыше, тамакым шупшшо, аракам йӱшӧ, хронический чер дене орланыше-влак черланат.
Инфекцийын ойыртемже
Кохын палычкыже чылалан келыштаралтеш, йырым-йырысе средаште икмыняр тылзе, эсогыл ий дене илен кертеш. Бациллым ны кислота, ны щёлочь, ны спирт огыт сеҥе. Тудо шолшо вӱдыш 5-10 минутлан, вияш кечыйолыш кужу жаплан логалмыж годым, тыгак хлор негызан растворышто веле пыта.
Айдемым тыге авалта
Юж-чӱчалтыш йӧн дене. Ужармужо тӱҥ шотышто черле деч кусна. Тудын кокырымыж, тӱрвычмыж, мутланымыж годым йырым-йырысе средаш микобактерий-влак лектыт да южыш шарлат.
Нине еҥлан поснак шекланыман
Ужармужо дене лушкыдо иммунитетан, тыгак черле дене пеҥгыде кылым кучышо-шамыч эн писын черланен кертыт. Иммунный системым кужу жап орландарыше стресс, неле илыш ден паша, начар кочкыш, осал койыш, хронический да инфекциян тӱрлӧ чер лушкыдемдат. А айдемын черланаш икмыняр амалже уло гын, ужармужо тудым, манмыла, ваҥенак коштеш.
Пӧръеҥ-влак, шотыш налза
Статистике почеш, ужармужо дене тӱҥ шотышто осал койышан, пашадыме але неле пашам ыштыше 20-45 ияш пӧръеҥ-влак черланат. Но тидымат шотыш налман: начар иммунитетан, тыгак чолга форман ужармужо дене орланыше черле дене пеҥгыде кылым кучышо чыла еҥ – лӱдыкшӧ тӱшкаште.
Кузе рашемдаш?
Ужармужын вияҥаш тӱҥалмыжым черлат, молат вигак огыт шиж. Черын келгышкырак кайымекыже гына айдеме писын нояш, йӱд еда пӱжалташ, начарын малаш да кочкаш, кас еда температур дене орланаш, каҥгешташ, кокыраш, нелын шӱлаш, оҥышто корштымылан вуйым шияш, вӱрым шӱваш тӱҥалеш.
Врач деч ит лӱд
Элыштына ужармужым рашемдыме паша 1961 ийыште тӱҥалын, Марий Элыште – 1970 ийыште. Тудын дене келшышын, йоча ден подростко-шамычым Манту пробо да Диаскинтест, кугыеҥ-влакым флюорографий да рентгенографий йӧн дене идалыклан ик гана, черланаш амал улмо годым талукышто кок гана тергат. Мӱшкыран ӱдырамаш, черле йоча, ВИЧ-инфекциян, чолга форман ужармужо дене орланыше дене пеҥгыде кылым кучышо-влакым тергыме посна йӧн уло.
Ужармужо дене черланыме, орланыме, кужун эмлалтме, инвалидыш савырныме да илыш гыч кайыме деч лучо идалыклан ик гана тергалташ. Тыгеже шкежат ласкан илет, молыланат лӱдыкшым от ыште.
Тергалт да ласкан иле
Айдемын икымше прививкыже – БЦЖ, тудым азам ыштыме пӧртыштак ыштат. Вакцине йочам ужармужын чыла формыж деч арала. Икшыве черлана гынат, туберкулёзым куштылгын сеҥа.
Кугыеҥ-влакым идалыклан ик гана флюорографий йӧн дене тергат, иммунный системым пеҥгыдемдыме специфический огыл манме профилактикым эртарат.
Икманаш, гигиеным эскераш, таза илыш-йӱлам кучаш, илыме йӧным саемдаш, жапыштыже тергалташ гын, ужармужо дене черланен кертме шотышто лӱдшаш уке, поснак – неле формыж дене.
Эмлалтме йӧн
Ужармужым 6 гыч 24 тылзе марте эмлат. Тиде жап возбудительын куатше, эмлан «вуйым пуымыж» дене чак кылдалтын. Черлым ончыч диспансерыште эмлат, вара – федеральный кӱлешлыкан санаторийыште але амбулаторий условийыште (районлаште – ужармужо кабинетыште, олаште – процедур кабинетыште).
Сеҥымаш але сеҥалтмаш тӱҥ шотышто пациент дене кылдалтыныт. Тудын врачлан ӱшанымыже, препаратым шке жапыште йӱмыжӧ, кӧргӧ вийже, чытышыже да, нимом шотыш налде, таза лияш шонымыжо чудым ыштен кертыт.
Тол, йыҥгырте
Ужармужым рашемдыме, профилактике йӧн, черым эмлыме шотышто лекше чыла йодыш дене эмлыше врач деке але Республикысе туберкулёз диспансерыш кайыман. Тыгак 42-65-00 ӱшан телефон дене йыҥгырташ йӧн уло.
Диана Петровна Грибкова, Республикысе туберкулёз диспансерын амбулаторный отделенийжым вуйлатыше, врач-фтизиатр.
М.ИВАНОВА
