Таче шочмо элысе да тӱнямбалысе пытартыш событий-влак шотышто изижге-кугужге тургыжланена. Поснак Украиныште Луганск ден Донецк калык республиклам нацист режим деч утарыме военный спецоперацийыште участвоватлыше-шамычын родо-тукымыштлан, тыгак Касвел эл-влакын санкцийлашкышт логалше-шамычлан неле. Ятыр еҥ, утларакше илалше-влак, шуко жапым телевизор дене увер шотан программе-шамычым ончен эртара. Российыште да тӱнямбалне мо ышталтмым, мутат уке, палаш кӱлеш, но чыла тиде тазалыклан зияным ышта гын?..
Тиде йодышым Республиканский психиатрический больницын медицине психологшо Елена ЦАРЕГОРОДЦЕВА (снимкыште) палдара.
Утыр да утыр тургыжланыме, мом ышташ, кузе лияш кÿлмö шотышто кокытеланыме, шкем лыпландарен кертдыме годым ешлан, пашалан, хоббилан да молылан эҥертыза.
- Тазалыкдам аралыза.
Военный спецоперацийын тӱҥалмыж деч ончыч кузе иленда, кызытат тугакак илаш тыршыза: жапыштыже кочса, малыза, спорт дене заниматлалтса, шкем сай физический формышто кучыза, пӱртӱсыштӧ коштса. Тидым виеш ида ыште, кажне занятийыште ямым да куаным муаш тыршыза, вет нуно чыланат тазалыкым да сай-ласка илышым арален кодаш виктаралтыныт.
- Пеҥгыде кылым кучыза.
Родо-тукым, лишыл еҥ да йолташ-влак дене вашлийын мутланаш, тыгак каналташ жап ден вийым муашак тыршыза. Коклаштыда иктаж-кӧ азапыш логалын гын, тудын деке мелын савырныза. Неле ситуацийыште икте-весе дене эшеат пеҥгыде кылым ышташ кӱлеш. Тиде тугай жап, кунам кажне еҥ эҥертышым, ӱшаным да ласкалыкым кычалеш. Тидымак шотыш налын, шкежат полыш кидым шуялташ эреак ямде лийза. Туманлыме да тавалыме олмеш икте-весым лишемден, сӧрасыктен кертше амалым муаш тыршыза. Еш кугу гын, йоча-влакланат, илалше-шамычланат, пелашланат сурт коклаште иктаж сомылым шукташ йӧным ыштыза але чылан пырля кочкаш ямдылыза, пӧрт, пачер кӧргым эрыктыза – тыге веле кажне еҥ кӱлешан да пайдале улмыжым шижеш. Лишыл еҥда-влаклан кумылым вӱчкышӧ але нӧлтышӧ иктаж мутым ойлынеда гын, тудым шÿм-чоныштыда шылтен ида кучо – каласыза. А иктаж-молан але иктаж-кӧлан сыренда, ӧпкелалтында гын, уда шомакым лучо ида лук.
- Чыла уверым ида колышт.
Уда уверлан кӧра шкем начарын шижаш тӱҥалыда гын, телевизорым ма радиом йöртыза. Яра жапдам телевизорын але телефонын экранышт ваштареш гына ида эртаре. Спецопераций деч моло нергенат мутланыза, сурт сомылкамат варалан ида кодо, кумылым нӧлтышӧ да вӱчкышӧ пашадамат шуктыза, книгамат лудса, пӱртӱсышкат лекса, йӧратыме фильмдамат ончыза.
- Тӱҥжӧ – айдемак лийын кодаш.
Тӱшкаште монь иктаж-кӧ чот сырен, шыдын кутыра але осал пашам ышташ ӱжеш гын, шкем ласкан да тыматлын кучаш тыршыза, тыгодым вашешташ ида вашке, вурседылашат ида пиж. Мутланыме темым вес йогыныш кусарыза але, лыпланаш манын, икмыняр жап шып лийза.
- Лӱдмым чактарыза.
Чот тургыжланыме да лӱдмӧ годым 2-3 гана келгын шӱлалтыза, йырымваш ончалза да лыпланаш тыршыза. Ситуацийым иктешлаш, тыгак ала-могай пунчалым лукташ ида вашке. Лӱдыкшын кугытшым, тыгак ыштыме ошкылдан але каласыме мутдан кушко шуктен кертмыштым чын аклыза. Шкендан деч шке йодса: «Тидым ик тылзе ончыч ыштем ыле мо? Тыгай ошкыл дене шканем да лишыл еҥем-влаклан удам ом ыште?»
- Стресс шотан ситуацийлаште айдемын тургыжланымыже да лÿдмыжö нормылан шотлалтеш. Кычкырлыме да вурседылме дене вашумылымашым муаш, нелылыкым чактараш огеш лий. Лÿдмым да тургыжланымым кеч изишак луштараш манын, эркын да ласкан ойлаш тыршыза, кÿлешлык деч посна ида вашке, весым тÿткын колыштса да тудын кумылжым шотыш налза. Ӱчашыме да икте-весе коклам лончылымо деч кораҥаш тыршыза.
- Лÿдмö да депрессий шотан кумыл вигак огеш лек. Утыжденат чаманен да азапланен але шыдешкен да öпкелалтын кертмыдам паледа гын, стресслан вияҥаш амалым ыштыше уверым кужу жап ида колышт, ида ончо, социальный кыллаштат утыжым ида шинче. Шкем физический да эмоциональный велым начарын шижаш тÿҥалында, удан маледа, ончычсо деч палынак шагал кочкыда але аппетитда йöршын йомын, пашамат, сурт сомылкамат шот дене ыштен огыда керт гын, жапым шуйкалыде, специалистын приёмышкыжо логалаш тыршыза.
- Чон вургыжеш, ала-мом ышташ ÿжеш гын, тиде кумылым профессиональный пашашке виктарыза. Тымарте варалан кодымо сомылдам тÿҥалза, мутлан, иктаж-мо уым тунемза, лишыл жаплан ыштышаш пашам палемдыза. Шонымашкыда шуашак тыршыза – чыла тиде ончыкылык корным рашемдаш кугу йöным ышта.
М.ИВАНОВА
Фотом Республиканский психиатрический больницын фотоархивше гыч темлыме
