«Смирно!», «Курууга!», «Kamtarlik bilan!» … 24 февральыште Татар тӱвыра рӱдерыш мийымеке, тӱрлӧ йылме дене тыгай шомак-влак торашке йоҥгалтыч. Тушто тӱрлӧ калык вургемым чийыше рвезе-влак чумыргеныт. Нуным Шочмо Элым аралышын кечыжлан пӧлеклалтше «Так точно!» программе ик верыш чумырен. Пайремыште татар, киргиз, таджик, узбек, туркмен, дагестан калык-влакын шочшышт лийыныт. Нуно строй дене ошкылыныт, военный темылан мурым муреныт, мыскара-влакым ойленыт… Икте-весым кажныже тӱткын колыштын, вет нунын каласкалымышт гоч Российын тӱрлӧ кундемыштыже илыше калыкын тӱвыраже, йӱлаже, илышыже нерген мыняр-гынат пален налаш йӧн лие. Тӱрлӧ чием, тӱрлӧ муро, тӱрлӧ куштымаш… А кузе нуно икте-весылан полшеныт, оҥай йодыш-влаклан пырля вашмутым кычалыныт!?
Рӱдер – тӱрлӧ калыкым иктеш ушышо вер
Тӱрлӧ калыкым ушышо мероприятийлам Татар тӱвыра рӱдер чӱчкыдынак эртара. Ильгис Гайсин рӱдерым вуйлаташ шогалмекыже, ик эн тӱҥ пашажланат лач тидым палемден. Латик ий жапыште рӱдерыш кушеч гына уна-шамыч толын огытыл!? Ильгис Зайнулгарабович кеч-кунамат эреак порын вашлиеш, тутло сий дене сийла. Шке пеленжат тудо тыгаяк кумылан еҥ-влакым чумырен. Чылаже латкандашын улыт. Татар вуйлатыше дене пырля марийжат, рушыжат ик ой дене, ваш келшен пашам ыштат.
– Перкан лийже! – мутланен шинчыме годым омсалондем дене шогышо пӧръеҥын йӱкшӧ шоктыш.
– Пеш кугу тау, – вашештыш ваштарешем шинчыше вуйлатыше.
Марла пелештымыжым колын, изиш ӧрмалгенат колтышым, а тыгодым кумылем вашталте да умбакыже туддене мутланымашнат куштылгынрак эртыш. Вуйлатышын жапшым кужун налаш огыл манын, умбакыже ме рушлак ойнам вашталтышна. Марла тудо чыла умыла, кутыренат мошта, но кужунрак шоналташыже, вуйжым пудыраташыже перна.
– А тиде – Евгений, водитель, – шыргыжалын мутшым шуйыш вуйлатыше. – Морко район Октябрьский гычак. Коллективыштына кумытын марий улыт. Сандене пашаште марлат, рушлат, татарлат кутырена. Адакшым марий-влакат татарла тунемын шуыныт. Калыкыште манмыла, икте-весе дене шомакым вашталташ йылме шотышто нимогай чарак уке. Кумылан кажне еҥым тиде але вес йылме дене мутланаш туныктен кертына (воштылеш).
Чолга койыш-шоктышан, а кызыт ушан-шотан пӧръеҥын вуйлатымыж почеш рӱдерыштат республикысе веле, регион-влак кокласе, Россий кӱкшытан мероприятийым эртараш тӱҥалыныт. Вуйлаташ тӱҥалмекыже, рӱдерым тӱзатыме пашалан пижыныт: ятыр пӧлемыште орален шындыме шӱкшакым кораҥден, нуным олмыктеныт, эн ончычак концерт зал ден спортзалым почыныт. Варажым моло пӧлемышкат у тӱсым пуртеныт. Пырдыжыш могай обойым пижыкташ, кӱварым, тувырашым кузе ышташ, чиялташ, сценылан могай вургемым ямдылаш? Нине да моло йодышлан вуйлатыше шкежак вашмутым кычалын. А тыгай пашалан И.Гайсинын кид-йолжо толеш. Жапше годым Йошкар-Оласе строительный техникумышто, а вара Политехнический институтышто (заочно) «промышленный да граждан чоҥымаш» специальностьым налмыже арам лийын огыл. А рӱдерын верланыме кок пачашан оралтыштыже 1980-ше ийлаште Ремзаводын «Колос» тӱвыра пӧртшӧ лийын улмаш. Тудым уэмден олмыкташ, мутат уке, республике виктемын, тӱвыра министерствын полышышт кугу лийын, спонсор-влакат кертмышт семын пашам виктарен колташ шийвундым ойыреныт.
– Чаманаш кодеш, оралтын тӱжвал могыржым уэмден кертын огынал. Тидлан проектымат шукертак ямдыленна, но але мартеат шонымашке шуаш ок лий, – тургыжлана вуйлатыше.
Рӱдерыште волгыдо, йоҥгыдо. Тушто эр гыч кас марте паша шолеш. Ик кабинетыште сылне сем почеш куштат, весыште мурат, кумшышто тӱрлӧ семӱзгар йӱк шергылтеш… Спортым йӧратыше-влакланат капкылым шуараш спортзалым тӱрлӧ оборудований дене келыштарыме. Актовый залат моткоч кумда, иканаште 300 еҥлан шинчен ончаш вер уло. Рӱдерыште 20 наре кружок пашам ышта, тушко чылаже 300 утла еҥ шуаралтеш. Йоча-влак веле огыл, кокла ийготан да сулен налме канышыште улшо-шамычат кумылын коштыт.
– Мураш туныктымо кум студийна уло. Иктыжым Сания Рамай вуйлата. Тудо кумылан-влакым марлат, рушлат, татарлат мураш туныкта, – кабинетла мучко ончыктен коштшыжла палдарыш И.Гайсин. – Тунемшына-влак, Диляра Мухаметшина ден Лилия Шакирова, тӱнямбал кӱкшытан конкурслаштат мастарлыкым ончыктат да сеҥыше радамыш лектыт. Гарай Габдрахманович Магсумяновын вуйлатыме «Хазина» ансамбльыжынат сеҥымашыже ятыр.
Рӱдерыште шанче-практике конференцийымат чӱчкыдынак эртарат. Тӱрлӧ сборникым савыктен лукмо пашат нунылан у огыл.
Ильгис Зайнулгарабович шке пашажым моткоч йӧрата. Тидыже рӱдер мучко ончыктен коштшыжла чылажымат радамын каласкалымыж гоч сайынак палдырныш. Мутланымыж годым южо шомакшым эсогыл марла пелештен колта. Тыгодым татар пӧръеҥ кузе тыге марла мутланаш тунемын шуын манын шоналтен шуктышым ма, уке, вучыдымын мане:
– Марий мландыште илымеке, марла чылан мутланен моштышаш улыт. Но мый татар улмем деч нигунамат вожылын омыл. Тый денет, Алевтина, земляк улына.
Шочмо вер, йоча пагыт
Ильгис Гайсин Морко районысо Октябрьский посёлкышто шочын-кушкын. Ача-аваже татар лийыныт, сандене нуно икшывышт денат изинек шочмо йылмышт дене кутыреныт. А уремыште, рвезе йолташыже-влак дене рушла мутланен, вет посёлкышто марийжат, татаржат, рушыжат иленыт.
– Классыштына Вончыдӱр гыч марий рвезе-влак лийыныт. Нуно варажым пеш сай йолташыш савырнышт, – ваче гоч сумкам сакен коштмо пагытшым порын шарналта Ильгис Зайнулгарабович.
Посёлкысо школышто кандаш классым тунем лекмеке, рвезе Йошкар-Оласе строительный техникумышто шинчымашым поген. Вара ешым чумырен. Ончыкылык пелашыже, Рауя, дене Октябрьскийыштак палыме лийын. Ик шошо кастене йолташыже-влак дене верысе клубыш балыш миен. Лач тушто мотор капкылан, кужу ӱпан ӱдыр шинчажлан пернен. Тунамак рвезын шӱмыштӧ йӧратымаш тул ылыж каен. Куд ий нуно икте-весым онченыт, а вара ешым чумыреныт.
Техникум деч вара самырык специалист ик жап Йошкар-Олаште пашам ыштен. Варажым тудым Октябрьскийыш, Полупроводниковый прибор заводын филиалышкыже ӱжыныт, а тушечын – Коркатово карьер управленийыш чоҥымо паша мастерлан. А шочмо кундемышкыже рвезе мийыде кертын огыл, вет тушто тудым йӧратыме ӱдыржӧ вучен. Ик жап пашам ыштымеке, Гайсин Новочеркаск олаште мланде поянлыкым кӱнчен лукмо да карьерыште кӱм пудештарыме паша шотышто мастерлан шинчымашым келгемден. Тыге И.Гайсин участкын мастерже, а вара начальникше мартеат шуын. Бригадыштыже чылан гаяк марий лийыныт. Кечыгут нунын коклаште пашам ыштыше татар пӧръеҥат икмыняр жап гыч марла умылаш да эше мутланашат тӱҥалын.
Пашам ыштыме жапыштак Ильгис Зайнулгарабович Марий политехнический институтым 1992 ийыште тунем лекмекыже, вийвал пагытыште улшо пӧръеҥ шке бизнесшым почаш шонен пыштен да шонымашкыже шуын! Могай гына пашам виктарен колтен огыл: кевытшат, парикмахерскийжат, кафежат, пилорамыжат лийыныт, транспорт услугымат пуэн… Но жап эртыме семын усталык шӱлышан еҥлан биснесыштат йокрокын чучын. Кызыт тиде пашам пелашыже шуя. Тудын кафеже кинде-булко производствыжо улыт, кӱэштме продукцийым тӱрлӧ верыш колтылеш.
«Кевытче Захар»
Ильгис Зайнулгарабовичын ачаже Параньга районысо Пӧртанур ялеш шочын-кушкын. Кугу Отечественный сарыште лийын, сусыргымылан кӧра мӧҥгыжӧ пӧртылын. Икмыняр ий тудо верысе школышто йоча-влакым туныктен. Но тунамсе неле пагытыште кажне еш илен лекташ тыршен. Гайсинмытынат икшывым пукшен-йӱкташ оксашт лийын огыл да Октябрьский посёлкыш илаш кусненыт.
– Ачам чодырам ямдылымаште тыршен, – кумылжо тодылалтме гай лие. – Авамат Параньга районысо Алашайка ялыште шочын. Кочам репрессий деч шылаш манын, еш дене Киров кундемысе Уржумыш илаш куснен. Жапше годым ачам Уржумышкат ярмиҥгаш коштын. Туштак тудо малаш пуртышо еҥын суртыштыжо ӱдыр дене палыме лийын да, ятыр ий келшымеке, пӱрымаш корнышт иктыш ушнен.
И.Гайсинын ачаже татар лийын гынат, марла сайын мутланен моштен.
– Ончыч посёлкыштына ярмиҥга кугун гӱжлен. Тушко марий-влак сурт вольыкыштым ужалаш шукын погыненыт. Тушко ачам мыйымат эреак пеленже налеш ыле. Ужалыше да налше-влак коклаште акше нерген каҥашен мутланымышт чот келшен. Шарнем, кажне рушарнян тагам налеш ыле, – воштылеш И.Гайсин. – Тудым шӱшкылмеке, тамле сийым ямдыленыт да ӱстел йыр родо-тукымна чумыргеныт, а таган коваштыжым ме, рвезе-влак, ужалаш нумалынна.
Ильгис Зайнулгарабовичын ачажым шукын паленыт. Тудо ятыр жап посёлкысо кевытыште ужалышылан ыштен. Татар-шамыч дене татарла, марий дене марла… мутланен. Шукынжо тудым «кевытче Захар» маныныт.
– А мыйым Захарын эргыже маныныт, – воштылеш И.Гайсин.
Шке калыкын тӱвыражым, йӱлажым, историйжым радамын палымеке, тудым арален, тукым гыч тукымыш шуен толмо дене веле вес калыкыным сайын палаш тӱҥалат. Ильгис Зайнулгарабовичат тидымак шотыш налын ила. Татар пӧръеҥ вуйлатыме пашажым моштен виктара да шке йырже тӱрлӧ калыкым иктеш чумырен мошта.
Алевтина БАЙКОВА
Фотом рӱдерын архивше гыч налме
