Тений март гыч июнь марте Йӱдвел-Кавказ, Касвел да Юл кундем федерал округлаште «Россий Федерацийын общий образований системыштыже Российысе калык-влакын йылмышт» семинар-совещаний-влак эртеныт. Тыгай мероприятий Марий Элыштынат лийын. Марий йылме дене кылдалтше икмыняр доклад гыч иктыж дене тендам палдарена. Тудым историй науко кандидат, Марий Эл Правительстве пеленысе «Йылмым, сылнымутым да историйым научнын шымлыше В.М.Васильев лӱмеш марий институт»кугыжаныш бюджет шанче тӧнежын «Этнологий» направлений дене вӱдышӧ шанче пашаеҥже Сергей Свечников ямдылен.
1920-1980-ше ийлаште
марий йылме да марий калыкле (национальный) школ
Марий кундемыште икымше марий калыкле (национальный) школ-влак (тиде тыгай тунемме вер, кушто предмет-влакым шочмо марий йылме дене туныктеныт) шукерте ожнак – эше XIX курым тӱҥалтыште – лийыныт. Мутлан, 1820-шо ийлаште тыгай школым Моркысо, тыгак Изи Шындырысе (Малый Сундырь) черке да приход пелен почыныт. Ятыр марий калыкле тӱҥалтыш школым Н.И.Ильминскийын системыже почеш XIX курымын кокымшо пелыштыже негызлыме.
1917 ийысе революций мер-политике стройым гына огыл вашталтен, тудо калык просвещенийын вияҥмашкыжат палынак вашталтышым пуртен. Большевик-влак, Российысе изи калык-влакым шке могырышкышт савырен шындаш манын, образованийыште национальный компонентым вияҥдыме шотышто пашалан кугу тӱткышым ойыреныт.
Эше Бирск олаште 1917 ий 15-25 июльышто марий калыкын I Всероссийский съездыштыже марий йылмым угыч вияҥдыме, марий национальный школым ыштыме нерген йодыш-влак пӱсын нӧлталтыныт. Тушто 23 июльышто калык образованийын проблемыже-влак нерген моткоч «шокшын» Леонид Яковлевич Мендияров ойлен. Шке выступленийжым тудо тыге кошартен: «Мемнан знамяште чевер буква дене возалтшаш: калыкле школ, калыкле образований!» (варажым стенограммыште палемдыме: «Совым рӱж кырымаш»). Съездын кӱштымашыже почеш, Л.Мендияров 1917 ий 2 октябрьыште Царевококшайск олаште руш-черемис учительский семинарийым почын да вуйлаташ тӱҥалын. Марий кундемыште тудо – педагогический кадрым ямдылен лукшо икымше кыдалаш специальный тунемме вер. Общий дисциплине-влак дене пырля тушто тыгай предмет-шамыч лийыныт: «марий йылме», «марий калыкын историйже», «марий этнографий», «родиноведений». Марий калыкын историйжым кумдан палыме краевед Фёдор Егорович Егоров марла вӱден.
1920 ийыште РСФСР просвещенийын Калык комиссариатыштыже шагал чотан калыкле советын Марий подотделжым (бюрожым) почыныт, тудым палыме партий да мер пашаеҥ Анастасия Деомидовна Кедрова вуйлатен. Москваште верланыше тиде подразделений марий йылме дене учебникым ямдылыме да савыктен лукмо, грамотдымылык ваштареш кампанийым эртарыме, марий-влакын илыме верлаштышт (тышке 1920 ий 4 ноябрьыште ыштыме Марий автономный областят пурен) туныктышо-влакын квалификацийыштым нӧлтымӧ шотышто кугу пашам ыштен.
1923 ийыште Марий автономный областьыште марий йылмылан руш йылме дене тӧр официальный статусым пуымым кугун аклыман. 1920-1930-шо ийлаште марий калыкле тунемме вер-влак пеш кугу пашам ыштен шогеныт. Нунын чотышт кушкын толын, туныктымо качестве саемын. 1925-26 тунемме ийыште МАО-што икымше ступенян, рашрак – тӱҥалтыш, 360 школ (тышеч марий – 149, руш – 126, варналтше – 73, татар – 10, моло национальностян – 2), 17 шымияш школ (марий – 10, руш – 5, татар – 1, удмурт – 1), 7 индешияш школ (руш – 5, марий – 2) лийыныт.
Национальный школышто туныктымо негызлан ГУС-ын (Кугыжаныш Учёный Советын) Н.К.Крупская дене пырля ямдылыме комплексный программыжым налыныт. Калык образованийын Марий областной пӧлкаштыже учебно-методический бюром ыштыме, тудо школ образований нерген директивный указанийлам шуктымым, учебно-методический литературым ямдылымым, туныктымо методикым да тудым кучылтмым эскерен. Национальный школ-влаклан икымше программе ден учебник-шамычын авторышт Валериян Михайлович Васильев, Михаил Иванович Веткин, Петр Григорьевич Григорьев-Эмаш, Гурий Гаврилович Кармазин, Игнатий Трофимович Митюк, Владимир Алексеевич Мухин-Сави, Николай Семёнович Мухин, Василий Тимофеевич Соколов, Иосиф Архипович Шабдаров (Шабдар Осып) да молат лийыныт. Шуко марий учебникым Москвасе Рӱдӧ издательствыште савыктеныт, а 1930 ий гыч – палыме марий туныктышо, сотыеҥ Николай Матвеевич Орлов-Акрейын вуйлатымыж почеш, Учпедгиз издательствыште. Ушештарена: Н.М. Орлов-Акрей Яков Эшпайын тукым изаже лийын, тыгак ашнаш налме Виктория ӱдыржӧ Дмитрий Ульяновын эргыжын ватыже улмаш, икманаш, тудо В.И.Ленинын мӱндыр родыжо манаш лиеш; шкежат Н.К.Крупскаян секретарьже дене мужыраҥын ыле. Тыгак Марий АССР-ын пединститутыштыжо да 13 педтехникумыштыжо марий йылме дене туныктен кертше национальный школ-шамычлан кадрым ямдылыме паша каен.
Но 1930-шо ийлаште партийын политикыже вашталтын. Паша мобилизаций, вуз деч вара распределений, индустриализаций, урбанизаций да тулеч моло процесс-влаклан кӧра Совет ушем калык эл мучко чулымынрак кусныл кошташ тӱҥалын. Икте-весе дене мутланаш манын, ик универсальный йылме кӱлын да, мутат уке, тиде верым руш йылме айлен. 1938 ий 13 мартыште СССР Совнаркомын да ВКП(б) ЦК-ан «Национальный республикыласе да областьласе школлаште руш йылмым обязательно тунемме нерген» пунчалышт лектын. Но тиде жаплан руш йылме чыла марий школышто (III класс гыч ) тунемалтын, тыгодым шочмо марий йылмыжым VII класс марте гына туныктеныт; VIII-X класслаште шочмо марий литератур гына лийын, кандашымше класс гыч моло предметым рушла туныктеныт. «Кугу террор» жапыште шуко марий туныктышым репрессироватленыт, туге гынат 1940-1950-ше ийлаште шуко марий йочам манме гаяк шочмо йылме дене туныктеныт. Занятийлаште марий йылмыш кусарыме учебниклам кучылтыныт, тышке «Историй», «Географий», «Математике», «Физике», «Ботанике», «Зооологий» да молат пуреныт.
1946 ийыште ВКП(б)-н Марий обкомжын кӱштымашыже почеш, марий национальный школ-влакын пашаштым чоткыдын тергеныт. Тудын иктешлымашыж почеш, руш йылмым туныктымылан шагатым ешараш манын, тунемме планым уэш да V класс гыч руш йылме дене туныкташ тӱҥалме шотышто йодышым ончаш палемденыт. Сар деч варасе икымше ийлаште I классыш тунемме идалыкын кокымшо пелыж гыч руш йылмым обязательный предмет семын пуртеныт. Черетан школ реформо (кандашияш школым обязательно тунем пытарыман) почеш, марий калыкле школлаште визымше класс гыч тӱҥалын руш йылме дене 1959-60 тунемме ийыште туныкташ кӱштеныт, тыгодым марий йылмым да литературым тунеммым кандашияш школышто мучашленыт.
Марий калыкле школ-влакын пашаштым ишен мийымым ушыш налын, шкешотан компенсаций семын 1960 ийыште Йошкар-Олаште талантан марий йоча-влаклан музыкально-художественный школ-интернатым почмым шотлыман. Пашам ыштымыж жапыште тудо кум тӱжем утла самырык музыкантым, художникым да куштызым – марий творческий интеллигенцийын эн сай еҥже-шамычым – туныктен луктын.
1969 ий 1 сентябрьыште Марий АССР-ын школлаштыже икымше класслаште занятий-влак у тунемме план, программе да учебник почеш эрташ тӱҥалыныт. Ынде йоча-шамычым чыла предмет денат рушла туныктеныт. Марий школлаште шочмо йылме ден литератур тунемме предмет-влак семын гына кодыныт. Чыла предметым рушла туныкташ тӱҥалмылан кӧра ик могырым марла мутланыше-влакын чотышт палынак шагалемын, а вес могырым тидыже марий ӱдыр-рвезе-влаклан вузлаш тунемаш пураш да варажым республикысе олалаште да моло регионышто паша верым муаш йӧным ыштен. Тыгодым марий йылме да марий литератур дене учебникым, учебный пособийым ямдылыме кугу паша ышталтын. Нунын авторышт: Пётр Андреевич Апакаев, Александр Фёдорович Веденькин, Семён Дмитриевич Дмитриев, Елизавета Михайловна Иванова, Валентин Борисович Исенеков, Парамон Павлович Луков, Константин Григорьевич Медяков, Геннадий Степанович Патрушев, Анна Андреевна Саваткова, Василий Фёдорович Сапаев да шуко молат.
Туге гынат содыки марий калыкле школ-влакым 1970-ше ийлаште йӧршеш пытарыме. Тыгай тунемме верым уэш почаш 1990-ше ийлаште тӧчымӧ, но нимогай шот ыш лек. Тыгодымак пале: Россий Федерацийын кызытсе законодательствыже национальный школым ышташ йӧным пуа. 2012 ий 29 декабрьысе 274 №-ан «Россий Федерацийыште образований нерген» Федеральный законын 14-ше статьяжын 4-ше ужашыж дене келшышын, «Россий Федерацийысе граждан-влак школ деч ончычсо, тӱҥалтыш общий да тӱҥ общий образованийым Россий Федерацийысе калык-влакын йылмышт кокла гыч шочмо йылмышт дене налаш праван улыт».
Палашлан, Татарстан Республикыште кызытсе 2020/2021 тунемме ийыште 679 национальный школ уло, нунын коклаште Озаҥыште – 37. Мемнан дене национальный семын кум школ шотлалтеш. Тиде И.С.Палантай лӱмеш тӱвыра да сымыктыш колледжын калыкле сымыктыш гимназийже (Йошкар-Ола), Посна предмет-влакым келгынрак тунемме Ӱшнур кыдалаш общеобразовательный (калыкле) школ (Советский кундем) да Кома калыкле тӱҥ общеобразовательный школ (Медведево район). Туге гынат нине школлаште чыла предметым (лач марий йылме да литератур деч посна) рушла вӱдат. Тӱҥалтышлан эксперимент семын ик тыгай школым организоватлаш лиеш, вет ик гана чыла пытарымым нигунамат пӧртылташ ок лий манын, йӧршынак ӱшаныме ок шу.
Г.КОЖЕВНИКОВА марлаҥден.
