«Победа» ялозанлык кооперативын коллективше ий еда паша лектышым саемден толеш.
Туткар жапым чытен лектын
Редакцийыште нылле кок ий пашам ыштыме жапыште тиде озанлыкыште ятыр гана лияш логалын. Шошо ага паша, шыже тургым, тыгак йӱштӧ теле годымат. Иктым шижынам: тысе калык чынжымак пашам йӧратыше, тӱшка озанлыкын поянлыкше утларак ешаралтше манын шонен тыршыше.
Совет пагыт годым районысо моло колхоз ден совхоз-влак деч утыжым ойыртемалтын огыл, ончыллан шотлалтше «Елеевский» совхоз, «Знамя», Калинин лӱмеш колхоз-влак дене тӧр ошкылын. Пазар саманын тӱтан мардежшым ятыр озанлык чытен ыш керт, панкрут радамыш логале. А теве «Победа» озанлык шке лӱмжым сулыш, тиде татым сеҥен лекте. Ынде районышто тӱшка озанлыкшат икте (кеч шотлат шымытым) гына кодын. Моло-влакат ялозанлык сатум ыштен налыт, фермер-шамычат улыт, но «Победа» гай куатле озанлык дене таҥастарет, ужат? Вет ынде тиде кооператив «Елеевский» ден Калинин лӱмеш озанлык-влакын икмыняр шӱдӧ гектар пасуштым арендыш налын. Теве шукерте огыл гына «Елеевский» озанлыкын эше пел тӱжем гектар мландыжым арендыш нале.
Мемнан озанлыкыште лиймына годым кооператив вуйлатыше А.Павлов паша верыште уке ыле, содор сомыл дене Йошкар-Олашке кудалын. Вет тудо Кугыжаныш Погын депутат, марий парламентыште ыштыме сомылжат ятырак, тыгак озанлык пашат лыҥак. Эшеже тудо – В.П.Мосолов лӱмеш республиксе кугыжаныш премийын лауреатше, Марий Элысе ялозанлыкын заслуженный пашаеҥже.
Александр Евдокимович – тиде кундемынак, Павыл почиҥга ялын, эргыже. Кызытат тиде ялыштак ешыж дене ила. Марий совхоз-техникумым (кызыт колледж) тунем пытарыше самырык еҥым озанлыкыш тӱҥ агрономлан налыныт, а кумло ийым темыше пӧръеҥым 1999 ийыште председательлан сайленыт. Тудо жаплан озанлык куатшым ятырлан луштарен шуктен улмаш. Кажне ушкал деч талукышто 1,8 тӱжем килограмм шӧрым лӱштымат тидын нергенак ойла. Самырык еҥ, шинчымашым ешараш манын, Марий кугыжаныш университетыш тунемаш пура. Тидын деч вара нелын, но озанлык эркын-эркын вийым поген, йол ӱмбаке шогалын. Тӱҥжӧ – вуйлатен моштышо председательлан пашаче коллектив ӱшанен, тудын почешыже кокытеланыде ошкылын да кызытат кумылын тырша. Вуйлатышын икоян, шкеж гаяк ойыртемалтшын шонышо, ончыко ужын моштышо командыже уло гын веле сай лектышыш шуаш лиеш. Александр Евдокимович тӱҥ специалист-влак — бухгалтер С.Мамаевалан, агроном И.Кондратьевлан, инженер В.Емельяновлан, зоотехник-ветврач Г.Шишкинлан ӱшанлын эҥерта, нунын ой-каҥашыштым шотыш налеш.
Эртыше ий лектышан лийын
Ме озанлыкын ӱмашсе паша лектышыж нерген тӱҥ бухгалтер, республикысе ялозанлыкын заслуженный пашаеҥже, Элпанур ял шотан илемым вуйлатыше С.Мамаева дене мутланышна. Тудо мемнам тыгай цифр-влак дене палдарыш.
Коллективыште 99 еҥ тырша. Тудо ий еда вашталт толеш. 143,5 миллион чоло теҥгеаш ялозанлык сатум ужалыме, тышечын 42,5 миллионжо парыш лийын. Тылзаш кокла пашадар 27,9 тӱжем теҥгем эртен. Амбар нелыт дене 7 тӱжем чоло тонн пырчым поген налме, кажне гектарлан шотлымаште 27,1 центнер дене шийме. Шурным 37,2 миллион чоло теҥгеашым ужаламе. 76 миллион наре теҥгеаш 3,7 тӱжем чоло тонн шӧрым ужалыме, кажне ушкал деч 6911 килограммым лӱштымӧ. Кугыжаныш деч пасу пашам, вольык озанлыкым вияҥден колташ 12,5 миллион утла теҥге бюджет оксам налыныт.
Пасу фермылан пашам ышта
Чыла тиде кукшо цифр-влак шеҥгелне пашаче коллективыште тыршыше кажне еҥын надырже уло. Кушкылым ончен куштымо отрасль дене мемнам озанлыкын тӱҥ агрономжо, кум икшыван ача, верысе погынымашын депутатше И.Кондратьев палдарыш.
– Эрла чыла техникылан техосмотрым эртарена, сандене механизатор ден водитель-шамыч таче паша верыште улыт, – палдара Иван Станисловович. – Техникына тӱҥ шотышто нурыш лукташ ямде, механизатор-влак паша кумылан улыт, мланде топланымым веле вучат. Тений арендыш пел тӱжем гектар ешартыш кумдыкым налмына деч вара курал-ӱдымӧ пӱтынь мландына вич тӱжемат пеле гектарыш погына. Вольыкна шукемеш, сандене ончыкыжым ешартыш кургат кӱлеш лиеш. Икияш пырчан да отызан кушкылым 2,7 тӱжем гектарыш ӱдаш палемденна, тидыже кодшо ийысе деч кумшӱдӧ гектарлан шукырак лиеш. Кокияшна 1050 гектарым айла, тышечын кокшӱдыжӧ – шыдаҥ. Теле гоч сайын илен лектын. Ме чыла тӱрлӧ кушкылым ончен куштена: шыдаҥымат, шожымт, шӱльымат, пурсамат. Тений рапсым кумшӱдӧ гектарыш ӱдена. Налше-влак улыт. Ме тудым сайын эрыктен гына ужалена, тыге акшат кӱза. Кургым (сенажым) ий еда кум-ныл тӱжем тонным палемдыме деч шукырак ямдылена.
Ятыр тӱшка озанлык пареҥгым шындымым йӧршеш чарнен гын, тиде кооператив ий еда лу-лучко гектарыш урлыкашым вераҥда. Поген налаш лӱмынак немыч комбайным налыныт. Кодшо ийын лектыш пешыжак ыш куандаре, а теве ончылий гектарлан шотлымаште эсогыл 250 центнер дене погеныт. Тиде культурымат ужален, озанлык пайдам налеш. Вет тудын акше пытартыш ийлаште палынак шергештын.
Озанлыкын шурным эрыктен коштымо куатше ситышын уло. Кок КЗС пашам ышташ ямде, тылеч посна куснылшо сушилкышт уло, ӱмаште тудым кучылтынат огытыл. Шудо кичкым коштымо шотышто кодшо ий марте нелылык лектын, сандене ӱмаште напольный сушилкым келыштареныт.
Тыште шурно лектышым ий еда кугемден толыт. Севооборотым шотыш налыт, ӱяҥдышлан эҥертат. Мутлан, кодшо ийын тудым 220 тонным кучылтыныт гын, тенийлан 308 тонным конденыт. Кажне гектарлан ӱдымӧ годым шӱдӧ килограмм дене лукташ палемденыт. Ӱдышаш урлыкашышт ситышын уло, тиде кечылаште тудым аярташ тӱҥалыт. Кок у протравительым налыныт, пашаеҥ-влаклан аралалтме чыла тӱрлӧ средствышт уло.
У техникым механизатор-влак кумылын виктарат
– Мемнан техникына ситышын уло, кодшо ийын гына тудым 52 миллион теҥгеашым налынна, – мутшым шуя И.Кондратьев. – Шкенан окса денат кондымо, лизинг йӧнланат эҥертыме. Пырче погымо «Акрос» кок комбайным, кок Беларус, куатле БТЗ трактор-влакым, КамАЗ автомашинам, пресс-подборщикым, комплексыште кургым пуэдаш «Хозяин» смесительым, моло тӱрлӧ оборудованийым налме. Тений кургым погымо комбайным, ӱдымӧ комплексым налаш палемденна.
Озанлыкыште технике у да куатле, сандене тыште механизатор шотышто чӱдылыкым огыт шиж. Пашадарым жапыштыже да келшышым тӱлат. Колхозын столовыйжо идалык мучко пашам ышта.Чын, механизатор-влак чыланак шке кундем гыч огытыл, Яҥгетсола, Матародо, Памашъял, Параньга гычат тышке кудалыштыт. Механизатор ден водитель-влак кокла гыч кумшо ужашыже самырык-шамыч улыт. Специалист-влакат ешаралтыт. Мутлан, И.Айтуков але кум арня ончыч гына МарГУ-м тунем пытарен да агроном-семеноводлан ышташ тӱҥалын.
Ме тӱҥ агроном деч пашаште поснак ойыртемалтше-влак дене палдараш йодна. «Чыланат тыршат, иктымат посна ойырен каласен ом керт. Вет мемнан дене технике у, тудлан шергын тӱлымӧ, сандене уда койышан еҥ-влаклан тудым ӱшанаш ок лий», – вашештыш Кондратьев.
Шуко ий тыршыше-влак коклаште эн ончычак В.Инородцевын лӱмжым каласыман. Тыгак комбайнер-влак А.Автономов (тудак эше комплекс начальник), Е.Михайлов тыршыше улыт, самырык комбайнер Г.Кондратьеват почеш ок код. Тидым каласыман: тыште кажне механизатор тӱрлӧ техникым виктара. Шошо ага шуо гын, тракторыш шинчыт, мландым пушкыдемдат але ӱдат, вара кургым ямдылымаште тыршат, комбайн дене шурным погат. Икманаш, теле рӱдылан гына икмыняр жап каналташышт логалеш.
Эше тыгай ойыртем шижалтеш: тыште урлыкашым ӱдымӧ, пырчым эрыктен-коштымо тургым жапланат пашаеҥым ӧрдыж гыч налаш огыт тырше, шке вий денак серлагат.
Ме правлений ончылно радам дене шогышо техникым ончен савырнышна, машинавечыште лийна, механизатор, водитель-шамыч дене мутланышна. Шижалтеш: кумылышт сай, пашалан ямде улыт, техникыштым шошо агалан тӱрыс ямдылен шуктеныт.
Вольык – тӱҥ эҥертыш
Ме вольык ашныме комплексыште лийна. Тудо чынжымак волгалтын шинча, у оралте нӧлталтмымат ужна. Комплексыш пурымаштак озанлыкын кочмыверже шинча. Тудым тӱжвачынат моторын сӧрастарыме, кӧргыштыжат чоным куандарыше сӱретым ужат.
Мийымына годым тӱҥ зоотехник-ветврач, Марий Элысе ялозанлыкын заслуженный пашаеҥже Г.Шишкин (чап лӱмым кодшо шыжым пуэныт), тудын полышкалышыже А.Лисков да икмыняр пӧръеҥ туна-влак деч лабораторийыш тергаш колтышаш вӱрым налыт ыле, сандене тӱҥ специлаист дене мутланен ышна керт. Ме зоотехник-селекционер Э.Филиппова дене мутнам вашталтышна. Тудо озанлыкыште ынде ятыр ий тырша.
– Кызыт мемнан дене чылаже 1,3 тӱжем наре вуй тӱкан шолдыра вольык уло, тышечын 540 вуйжо – лӱштымӧ ушкал, – каласкала Элина Юрьевна. – Тиде кечылаште кажныж деч суткаште кокла шот дене 20,6 килограмм шӧрым лӱштена. Пукшымо кургына сай качестван. Теве мо куандара: кодшо ийын 150 вуй презым вераҥдаш ситыше профилакторийым пашашке колтымо. Тыштак кудло презылан посна изи пӧрт уло. Доярке-влак шочшо презым латкок кече марте ончат да вара тышке кусарат. Ик тылзаш марте посна пӧртыштӧ шогыктат, вара кок тылзаш лиймешкышт тиде профилакторийыштак ашнат. Ме тыгак ӱшкыжымат пукшен ӧрдыктарена.
Озанлыклан шымле утла процент оксам шӧр конда, сандене тиде отрасльлан поснак кугу тӱткыш ойыралтеш. Тудым эшеат чот вияҥдынешт, вольыкым ешарынешт. Кызыт комплексыште кокшӱдӧ ушкаллан у вӱта чоҥалтеш, шыжылан нӧлтен шуктышаш улыт.
Комплекс коллектив чылаже витле утла еҥым ушен шога. Ме презым ашныме, ушкал шогымо вӱталаште лийна, тушто тыршыше-влак дене мутланышна. Теве презе ашныме у вӱташте улына. Тыште вольыкым коктын ончат. Ме А.Ятманова дене палыме лийна.
– Мый ончычшо ушкалымат лӱштенам, ынде презым ончаш ӱшаненыт. Южо озанлыкысе семын шукерте огыл шочшо презылан шӧр алмаштышым огыл, яндар шӧрымак йӱктена, – каласкала Алевтина Еремеевна. – Тыгай сай кочкыш дене презе писын да таза кушкеш. Паша ышташна йӧн уло, вӱташте волгыдо, кукшо, самырык вольыклан тидыже пеш келша. Пашадарым тылзеш кок гана тӱлат, кугытшат келша.
Доярке-влак латиктын улыт. Нунат вӱташтак лийыныт, вольыкым пукшеныт, эрыктеныт, лӱшташ ямдылалтыныт. Кажныже витле ушкалым онча, лӱшта. Кургым нумал толашышаш уке, технике дене пуртат. Ондак посипкам кид дене нумалыныт гын, ынде тудым миксерыш оптен пуртат.
– Мый дояркылан ныл ий тыршем, а комплексыште чылаже латныл ий пашам ыштем, – ойла доярке В.Янышева. – Пашам кече мучко ыштена, кастене шымытлан мучашлена. Эр ден кечывал, кечывал ден кас коклаште мӧҥгӧ миен толаш йӧн уло.
Тидым ешарыман: тыште доярке-влак шке кундем гычак улыт, нунын кокла ийготышт – 40-45 ий. Витле ийым эрталтыше-шамычат тыршат. Ятыр ий дене ушкалым Д.Озерова, Р.Григорьева, М.Шабалина ончат. Озанлык кӱтӱм эре уэмден толеш. Пытартыш кок ийыште гына 140 вуй тунам да тӱж тунам налыныт, тыгодым шагал шӧрым пуышо ушкалым шагалемденыт.
Суткаште латик тонн утла шӧрым лӱштат, ужалатше индеш-лу тонным. Кӱшнӧ ойлымо гыч рашеме: тыште сай шӧрымак презылан йӱкташ кучылтыт. Шӧрым Татарстан Республикысе Высокогорский шӧр заводлан ужалат. Тушечын кече еда КамАЗ автомашина толын наҥгая. Перерабатыватлыше ты предприятий эн чапле качестван шӧрым гына налеш да акшымат келшышым тӱла.
Эше тидым ешарыман: ынде тӱшка озанлыклаште имньым огыт ашне гаяк. А тыште Павыл почиҥга ялыште тиде вольыклан лӱмын вӱтам кучат. Тыште коло утла вуй имньым ашнат. Тудым пашаште огыт кучылт, кычкыме ӱзгаржат кодын огыл да кычкен моштышо еҥжат ынде уке. Шыллан кучат.
Тӱзлана, сылнештеш
Элпанур кундемыште лият да тысе вашталтышым ужын, чон куана. Теве эше шукерте огыл чоҥен шындыме у школын полатше мӱндыркӧ волгалтеш. Тудо кундемлан, чынак, у тӱсым пуртен. Вет тыште самырык еш-влак паша улылан кӧра утларак шочыт да икшыве-влак ешаралтыт. Теве тораштак огыл чапле ФАП нӧлталтын шогалын. Тушто калыкын тазалыкшым аралышаш верч тыршат, икымше медполышым пуат.
Пытартыш ийлаште Элпанур ялыште Полевой, Лесной да Новый у урем-влак шочыныт. Тыште чапле деч чапле, мотор деч мотор пӧрт-влак кушкын шогылыныт. Южо уремышкыже асфальтым шарыме, вӱд пучым шупшмо, пӱртӱс газ дене пайдаланат. Павыл почиҥга ял марте икмыняр ий ончычак асфальтан корным ыштыме. Чыла тыгай сай вашталтышыже эн ондак верысе тӱшка озанлыкын ӱшанлын ончыко ошкылмыжлан кӧра манына гынат, йоҥылыш огына лий, шонем.
Марий Эл Республикын шымше созыв Кугыжаныш Погынжын депутатше А.Е.Павлов Параньга районым ыштымылан 90 ий темме, 1 Май пайрем да Сеҥымаш кече дене пӱтынь районысо калыкым шокшын-шокшын саламла.
Вячеслав СМОЛЕНЦЕВ
Авторын фотожо
