Ноябрь тӱҥалтыште Испанийысе Витория — Гайстес олаште EAWARN Российысе Этнологий мониторинг сетьын «Этнос кокласе кыл: рашемдыме йӧн-влак да рискым прогнозироватлымаш» XXIII семинарже эртен. Тиде организаций Россий президентын указше почеш наций кокласе кылым шымлыме шот дене ышталтын. Тушко кажне регион гыч эксперт семын лӱмло шанчызе-влак пурталтыныт. Марий Эл гыч тушто МарНИИЯЛИ-н социологий полкажым вуйлатыше Ольга Орлова пашам ышта да кажне гана тудын семинарлаштыже участвоватла. Тений тудо Марий Элыште этнополитический ситуацийын мониторингше да этнический конфликтын прогнозшо нерген докладым ыштен. Семинар гыч пӧртылмекыже, ме тудын дене вашлийын мутланышна.
— Ольга Викторовна, ончыч айста лудшо-влакым ты этнологический мониторинг сеть дене лишкырак палдарена.
— Тудо Российысе академийын Н.Н.Миклухо-Маклай лӱмеш этнологий да этнографий институтшо пелен 25 ий пашам ышта. Тудым Россий президент пеленсе Наций-влак кокласе кыл шотышто советын представительже академик Валерий Тишков вуйлата. Организаций элыште наций-влак кокласе кылым шымла да прогнозым ышта. Ончыкыжым ты але вес ситуаций гыч мо лийын кертмым рашемда. Тушко кажне регион, тыгак СНГ элла гыч, ик эксперт дене пурат. Чаманен каласыман, СНГ-н кажне элже гычак эксперт уке. Тиде мыняр- гынат нелылыкым луктеш да лӱдыкшым ышта. Вет пошкудо-влак дене мо ышталтмым, могай лӱдыкшо мыланна улымым ончылгоч палышаш улына.
— А молан тений семинарым эртараш лачшымак Испанийым ойырен налыныт?
— Тушто тыгай йӱла: кажне семинарым йот элыште эртараш. Тушто, кушто ты шотышто нелылык лийын, но тудым сеҥеныт. Сандене нунын опытыштым шымлаш, аклаш, пример шотеш кондаш йӧн лектеш. Испанийыште наций-влак кокласе умылыдымаш элын йӱдвелысе кундемже – Басконий — дене кылдалтын улмаш. Басконийыште илыше-влак шке эрыкышт верч Мадрид ваштареш шогеныт. Кызыт нине кучедалше-влак Мадрид тюрьмалаштат шинчат. Тушто илыше-влак ынде нуным Мадрид гыч Басконийысе тюрьмалаш пӧртылташ йодыт, нуным тушто ишыктылыт манын ойлат. Тидым йодын возыман транспарант ден флаг-влакым тыглай пачерласе балконыштат ужаш лиеш. Испанийыште кызыт шукынжо Каталонийын эрыкше верч кучедалмыж дене келшат. Басконий шке эрыкшым мыняр-гынат арален налын кертын. Мутлан, Басконийыште илыше-влак Мадридлан иземдыме налогым тӱлат, молыжо шкеныштын кундемыштым вияҥдаш кая. Йылме шотышто нелылык уло, вет Басконийыште, Каталонийыште шке йылмышт дене мутланат. Но Басконийыште баск йылмым вияндыме верч чот тыршат. Илышыште кугу кӱкшытыш шуаш шонет гын, тушто баск йылмым палыман, сертификатым налман. Тунам сайрак паша верым муашат йӧн утларак лектеш. Тыге нуно шочмо йылмым вияҥдыме верч тыршат.
Мый эксперт семын Кипрыште, Мальтыште, шкенан элыштына Ялтыште, Пермьыште лийынам, лишыл жапыште угыч Пермьыш кайышаш улам.
— Тӱҥ каҥашыме йодыш-влак могай лийыныт?
— Тений кум направлений дене пашам ыштыме: межэтнический кыл шотышто рискым рашемдымаш; миграций да гражданский согласий, этнополитический ситуацийын мониторингше да этнический конфликт-влакым кораҥдымаш. Арменийыште, Казахстаныште, Эстоний ден Латвийыште этнос-влак кокласе кыл нерген пален налынна. Кажне семинарыш ОБСЕ-н представительже-влак ӱжалтыт. Тений семинарыш тудын национальный меньшистве-влакын пашашт шотышто Верховный комиссаржын советникше Захид Мовлазаде толын ыле. Нунат ты шотышто тӱрлӧ кундемыште мониторингым эртарат. Советник тыгаяк семинарым Гаагыште эртараш темлен.
— Мемнан республикыште тӱрлӧ наций дене кылдалтше йодыш шотышто кугу умылыдмаш-влак лекмаш уке гынат, Те тушто докладым ыштенда?
— Шке докладыштем тӱҥ шотышто калыкнан историйже да мемнан институтын эртарыме социологий шымлымаш-влак дене палдаренам. Эртарыме шымлымаш-влак ончыктат: чынжымак, ты шотышто республикыште ласка ситуаций. Российыштат ме ик тыгай ласка кундемлан шотлалтына. Но шымлымаш-влак весымат тӱжваке луктыныт: южо йодыш шотышто тургыжланаш негыз уло, калыкнан южо ужашыж дене пашам утларак ыштыман. СМИ гочат ты йодышым ончыктен шогыман. Социологий йодыштмаш почеш, умылыдымаш утларакше тыглай быт йодыш кӱкшытыштӧ лектеш. Мутлан, шукышт мемнан республикыш йот элла гыч тунемаш да паша ышташ толшо-влак шотышто ӧпкелалтыт. Инертнетысе социальный сетьлаште йот элла гыч толшо тунемше-влак шотышто ӱчашымаш кая. Южгунам тыгай студент-влак шкештат мыланна сыраш амалым пуат. Поро кумыл мемнан могырым веле огыл, нунын дечат лийшаш. Сандене тышке толшо-влак денат пашам ыштыман.
Йылме шотышто политикымат эре шинча ончылно кучыман. Республикыште кум кугыжаныш йылме уло. Статус шотышто марий йылме садак шеҥгелнырак кодеш. Тиде келшыдымаш садак умылыдмашым луктеш. Марий йылмын статусшым нӧлталшаш верч тыршыман. Пример шотеш Татарстаным, Башкортостаным кондаш лиеш. Кеч законодательстве могырым марий йылмылан кугыжаныш йылме семын вияҥаш чыла ыштыме манаш лиеш. Но марий йылме дене мутланыше-влак садак шагалемыт. Ятыр марийже тудым шочмо йылмылан шкежат ок шотло. Тудым тунемаш юридический нимогай чарак уке. Еҥ-влак шкештак тудым палаш огыт тырше. Тидын тӱҥ амалже — кӱлешлыкым огыт уж. Йошкар-Олаштак тудын дене мутланаш кугу кӱлешлык уке. Шымлымаш ончыктен: англичан йылымым утларак тунемыт. Лач тудо глобальный пространствыш лекташ йӧным почеш, а марий йылмын тыгай кӱлешлыкше уке. Мый лач нине йодышлаш шогалынам. Нине чырым кораҥден толман, уке гын ончыкыжым нелылык лектын кертеш.
Кумданрак — «Марий Эл» газетын
2017 ий 2 декабрьыште лекше номерыштыже лудын кертыда.
Светлана Носова мутланен.
