Провой кундемысе Красногорский оласе библиотекыште «Марий тӱнян лаштыклажым лаштыклен» проектым илышыш пуртымо кышкарыште «Калык йӱла – туныктымо негыз» теме дене йыргешке ӱстел йыр мутланымаш лийын. Мероприятийыште участник-шамыч – тӱҥ шотышто верысе илалше ӱдырамаш-влак – шуктен шогымо йӱлашт дене палдареныт. «Звенигово межпоселенческий библиотеке» МБУК-ын краеведений секторжым вуйлатыше Надежда БОЯКОВА марий йӱла да тудым арален кодымо нерген оҥай докладым ытен. Тудым тыландат лудаш темлена.
Виталий Дмитриев-Озин «Сай илет, кутырет, марий калык?» почеламутыштыжо мыняр йодыш?!. Кажныжым чын шындыме, кажныже шӱм-чоным тургыжландарен шонаш тарата. Таче ме икмыняржылан вашешташ тыршен ончена. Но тӱҥалтыште марий калыкын могай лиймыж нерген шарналтена.
«Паша айдемым чапландара. Паша деч посна илыше еҥ нигунамат шотан ок лий», — манын тоштыеҥ. Чын, марий калык ожнысек пашаче улмыж дене ойыртемалтын. Киндым ончен куштен, вет тудо чылалан вуй лийын. Кинде дене унам вашлийын, ӱдырым тулартен, кинде ӱмбачын ӱдыр солыкым, армийыш тарваныше рвезе элым, калыкым аралаш сугыньым пуэныт.
Марий калык – мастар калык. Тудо нурышто пашам ыштен, сонарыш коштын, чодырам руэн. Кугезына-влак имне орвам, терым, издерым, пӱкеным, ӱстембалым ыштеныт, корзиҥгам пидыныт, чыла тидым пазарыштат ужаленыт. Чыла пашам ешге шуктеныт.
Марий калыкын акрет годсо чиемже озанлык кӧргыштӧ шке кид дене ышталтын, вургемжын тӱсшӧ ошо гына лийын. А илемже тыгай: йырваш ончал колтет – чонлан йоҥгыдын, ласкан чучеш. Ожно марийын ни архитекторжо, ни проектше лийын огытыл, но чылажымат шот дене ыштен, уш-акылым пыштен.
Ожно марий-влак лудын-возен моштен огытыл. Ӱмыр мучко гаяк йыдалым пидыныт гынат, илемыштлан чыла шотыштат келшен толшо верым ойырен налын моштеныт. Марий ял – ик уреман, рат дене шинчыше, окнашт дене вашла ончышо суртан ял. Ик мучаште – ужар олык, вес мучаште – чодыра. Корно вияш. Воктенак эҥер йога. Шошым вӱдшор кумдан шарла, но вӱд ялышке ок шу. Пушеҥгым нигӧ руаш ок тошт — сулык. Вет ик пушеҥгым руышылан арам огыл коктым шындаш темленыт.
Марий еҥ пӱртӱсым йолташ семын аклен: «Пич чодыра – ачаем, ужар олык – аваем, канде кава, волгенче – йӧратыме йолташем», — ойлалтеш тошто калык мурышто. Тудын кеч-могай мурыштыжо шочмо-кушмо элын, пӱртӱсын йӱк-йӱанже йоҥгалтеш, чоныш логалеш.
Шанчызе И.Н.Смирнов 1889 ийыште савыкталтше «Черемисы» историко-этнографический очеркыштыже марий-влак нерген пеш лавыран лийыныт, пашам ышташ йöратен огытыл, моткоч удан кочкын иленыт манын возен. Эше калыкнам чаҥга семын палемден. Тыге гын, тугеже, айста, марий сӱаным шарналтена. Шкат паледа, тудо эре пеш поян лийын. Чес – ӱстембал тич, тыгодым марий-влак нимомат чаманен огытыл, мо уло — чылажымат луктыныт.
Марий калык ожнысек поро кумыланлан, унам ончен моштышылан шотлалтын. Сÿан ÿстембал тугакшат чесле, но сий шотеш кондымо кинде-туарам нигö öрдыжкö шÿкалын огыл – чыланат тамлен онченыт. Марий йÿла почеш лач тыге ыштыман. Адакше марий йÿла почешак кинде-туарам кид дене катен огыл, а пурлын налыныт.
Кызыт марий сÿаным ик суткаште эртарат гын, ожно кум кече лӱшкеныт. Адакше оръеҥым качын суртыш наҥгайыме годым сÿан калык вигак шке ялышкыже кудалын огыл, а корнымбалне логалше кажне гаяк илемысе родо-тукымжо деке пурен лектын. Тидыже марий калыкын пошкудо-влак да родо-тукым дене келшен илымыжым ончыкта.
«Лавыран калык» манмыж денат огына келше: марий-шамыч ожнысекак кажне арнян мончашке пуреныт.
Калыкнам мыскыленрак ойлымо нерген колмеке, чонлан пеш йӧсын чучеш, тургыжланыме шÿлыш утыр вийым налеш, нимучашдыме йодыш лектеш. Мом пуа шочмо йылме? Кучылтына мо тудым илышыштына? Кÿлеш мо тидым ышташ?.. Йылме ок лий гын, калыкшат пыта — теве кушто чынже! А марий йылме ден культурым нуным палыше да илышыште кучылтшо калык веле арален коден кертеш.
Ӱмаште йочасадлаште ача-ава-влак деч йодыныт: «Тунемме программыш марий йылмым пурташ кӱлеш мо?» Мыйын шонымаште, йодышым вес тӱрлын шындаш кӱлеш ыле: «Тидым кунам да кузе ышташ?»
Ме марла ойлена! Марий ешыште, марий ялыште шочынна. Марий айдемын илышыштыже кугезе йӱла моткоч кугу верым налеш.
Виталий Дмитриев-Озин «Сай илет, кутырет, марий калык?» почеламутыштыжо мыняр йодыш?!. Кажныжым чын шындыме, кажныже шӱм-чоным тургыжландарен шонаш тарата. Таче ме икмыняржылан вашешташ тыршен ончена. Но тӱҥалтыште марий калыкын могай лиймыж нерген шарналтена.
«Паша айдемым чапландара. Паша деч посна илыше еҥ нигунамат шотан ок лий», — манын тоштыеҥ. Чын, марий калык ожнысек пашаче улмыж дене ойыртемалтын. Киндым ончен куштен, вет тудо чылалан вуй лийын. Кинде дене унам вашлийын, ӱдырым тулартен, кинде ӱмбачын ӱдыр солыкым, армийыш тарваныше рвезе элым, калыкым аралаш сугыньым пуэныт.
Марий калык – мастар калык. Тудо нурышто пашам ыштен, сонарыш коштын, чодырам руэн. Кугезына-влак имне орвам, терым, издерым, пӱкеным, ӱстембалым ыштеныт, корзиҥгам пидыныт, чыла тидым пазарыштат ужаленыт. Чыла пашам ешге шуктеныт.
Марий калыкын акрет годсо чиемже озанлык кӧргыштӧ шке кид дене ышталтын, вургемжын тӱсшӧ ошо гына лийын. А илемже тыгай: йырваш ончал колтет – чонлан йоҥгыдын, ласкан чучеш. Ожно марийын ни архитекторжо, ни проектше лийын огытыл, но чылажымат шот дене ыштен, уш-акылым пыштен.
Ожно марий-влак лудын-возен моштен огытыл. Ӱмыр мучко гаяк йыдалым пидыныт гынат, илемыштлан чыла шотыштат келшен толшо верым ойырен налын моштеныт. Марий ял – ик уреман, рат дене шинчыше, окнашт дене вашла ончышо суртан ял. Ик мучаште – ужар олык, вес мучаште – чодыра. Корно вияш. Воктенак эҥер йога. Шошым вӱдшор кумдан шарла, но вӱд ялышке ок шу. Пушеҥгым нигӧ руаш ок тошт — сулык. Вет ик пушеҥгым руышылан арам огыл коктым шындаш темленыт.
Марий еҥ пӱртӱсым йолташ семын аклен: «Пич чодыра – ачаем, ужар олык – аваем, канде кава, волгенче – йӧратыме йолташем», — ойлалтеш тошто калык мурышто. Тудын кеч-могай мурыштыжо шочмо-кушмо элын, пӱртӱсын йӱк-йӱанже йоҥгалтеш, чоныш логалеш.
Шанчызе И.Н.Смирнов 1889 ийыште савыкталтше «Черемисы» историко-этнографический очеркыштыже марий-влак нерген пеш лавыран лийыныт, пашам ышташ йöратен огытыл, моткоч удан кочкын иленыт манын возен. Эше калыкнам чаҥга семын палемден. Тыге гын, тугеже, айста, марий сӱаным шарналтена. Шкат паледа, тудо эре пеш поян лийын. Чес – ӱстембал тич, тыгодым марий-влак нимомат чаманен огытыл, мо уло — чылажымат луктыныт.
Марий калык ожнысек поро кумыланлан, унам ончен моштышылан шотлалтын. Сÿан ÿстембал тугакшат чесле, но сий шотеш кондымо кинде-туарам нигö öрдыжкö шÿкалын огыл – чыланат тамлен онченыт. Марий йÿла почеш лач тыге ыштыман. Адакше марий йÿла почешак кинде-туарам кид дене катен огыл, а пурлын налыныт.
Кызыт марий сÿаным ик суткаште эртарат гын, ожно кум кече лӱшкеныт. Адакше оръеҥым качын суртыш наҥгайыме годым сÿан калык вигак шке ялышкыже кудалын огыл, а корнымбалне логалше кажне гаяк илемысе родо-тукымжо деке пурен лектын. Тидыже марий калыкын пошкудо-влак да родо-тукым дене келшен илымыжым ончыкта.
«Лавыран калык» манмыж денат огына келше: марий-шамыч ожнысекак кажне арнян мончашке пуреныт.
Калыкнам мыскыленрак ойлымо нерген колмеке, чонлан пеш йӧсын чучеш, тургыжланыме шÿлыш утыр вийым налеш, нимучашдыме йодыш лектеш. Мом пуа шочмо йылме? Кучылтына мо тудым илышыштына? Кÿлеш мо тидым ышташ?.. Йылме ок лий гын, калыкшат пыта — теве кушто чынже! А марий йылме ден культурым нуным палыше да илышыште кучылтшо калык веле арален коден кертеш.
Ӱмаште йочасадлаште ача-ава-влак деч йодыныт: «Тунемме программыш марий йылмым пурташ кӱлеш мо?» Мыйын шонымаште, йодышым вес тӱрлын шындаш кӱлеш ыле: «Тидым кунам да кузе ышташ?»
Ме марла ойлена! Марий ешыште, марий ялыште шочынна. Марий айдемын илышыштыже кугезе йӱла моткоч кугу верым налеш.
Шочшо йочам йӱла почеш вашлийына; кушмыж семын, коча-кованан сугьыньжым шуктен, илышлан ямдылена; кугезе йӱла почешак сӱаным ыштена; жап шумеке, тошто йӱла денак вес тӱняшке ужатен колтат.
Калык йӱла изинекак поро лияш, кугуракым пагалаш, изиракым чаманаш, йылме титак деч кораҥаш туныкта, сай пашалан кумылаҥда. Тудо шуэн огыл осал деч аралтыш семынат эртаралтеш.
Кӱлеш мо чыла тиде кызытсе илышыште, поснак – самырык-шамычлан?
Айста Шорыкйол пайрем гыч тӱҥалына. Калыкыште ойлат: «Шорыкйолым кузе палемдет, идалыкым туге илен эртарет». Тиде пайрем кажне ешын ончыкылыкшо, сад-пакча да пасу лектышыже, сурт вольыкшын тӱланымыже да тыныс илышлан ӱшанымыж дене кылдалтын. Марий йӱлана йӧршынжак ынже мондалт манын, кугурак-влак деч йодыштын, Шорыкйолым ожнысо семынак эртарена гын, илен-толын, йочана-шамыч тудым пагалаш тӱҥалыт, шонем.
Ожно Шорыкйол годым кугезына-влак кокияшым ӱдымӧ нур ӱмбалне лум орам каван семын ораленыт. Кызыт, Шорыкйол пурымо кечын, кастене, йоча-шамыч дене пакчашке але пасушко лектын, лум орам ышташ гын, могай сай ыле! Тыгодым эше «Мыняр лум каваным ыштем, шыжым тунар шурным поген налам» манаш. Тылеч посна садыште, кушкыл укшлам рӱзалтен, поян емыж-саска лектышым йодаш.
Васли кува ден Васли кугызам але мӧчӧр-влакым чылан гаяк палена. Кужу теле кастене шкетын але коктын йокрокланен шинчымеш, нуным суртыш пурташ гын, пайрем шӱлыш утларак шижалтеш. Шорыкйоллан садак чесым ямдылена, а тудым тамлыше уна-шамыч тиде сийын перкежым идалык мучкылан сугыньлен кодат.
Тиде пайрем самырык-влаклан молан кӱлеш? Рушла вашешташ гын — адреналинлан. Мутлан, 15-20 ияш годым пошкудо ял гыч пытартыш автобус дене мӧҥгӧ пӧртылына. Пел автобусшо – мӧчӧр-влак! Корно мучко, тӱжваке лекмеке, нунын деч кузе куржын утлаш шонет… Палаш ыле, тиде кӧ? Тыйын класс гыч рвезе-влак улыт, лумыш урат гын, эрлашын школышто воштылыт… Теве кушто адреналинже, пӱсӧ шижмашыже! Тыгай годым чыла осал шӱлыш ала-кушко йомеш.
Февральыште рекрутыш ужатыме йӱлам шарналташ лиеш. Шке жапыштыже тудым визымше классыште тунеммына годым модын ончыктенна. Ача-ава-влак, рвезе-шамычын ойган мурыштым колын, эсогыл шортын колтеныт.
Тошкем шеҥгелан кынем ӱденам —
Ала тӱредам, ала уке.
Кугужге-изижге киддам пуыза —
Ала пӧртылам, ала уке…
Ме кызыт вуеш шушо рвезе-влакым армий радамыш ик ийлан веле ужатена гынат, кузе шортына! А ожно коло вич ийлан каеныт. Тидым ача-авалан ала-кузе чыташ кӱлын вет…
Ӱярня – пеш сылне пайрем. Тудын дене кылдалтше чыла йӱла, модыш, йӱмаш-кочмаш калыкым иктыш ушымашке, икте-весылан полшымашке, тӱшкан вийжым пеҥгыдемдашке виктаралтын. Ойлат: «Имне сӱан деч кум кече ожно колянен (шортын) шога, Ӱярня деч кум кече ожно йывыртен шога». Молан? Сӱан годым виян кудалыштыныт, Ӱярня пагытыште куштылго терым кычкеныт, пӱгыш оҥгырым сакеныт, сӧрастареныт, сайын пукшеныт. Пайремлан чылан куанат, тунам «окшакат йолаҥеш, чолакат кидаҥеш, сокырат шинчан лиеш». А курыкышто мунчалтыме, тул гоч тӧрштылмӧ годым шӱм-чон кузе чӱчка-пыртка?!
Ӱярням кызытат эртараш лиеш, поснак – ялыште. Тӱҥжо – коклаштына тугай еҥ кӱлеш, кудо калыкым тарватен кертеш, кудым чылан огыл гын, шукынжо колыштыт.
Эртыше ий 21 ноябрьыште Поянсола тӱҥалтыш школышто «Шыже пазар» лие. Йоча-влак ача-авашт дене пырля тӱрлӧ марий кочкышым ямдыленыт да «пазарыште» ужаленыт.
Мыйын шонымаште, тыгай пайрем изижымат-кугужымат шочмо калыкын йӱлажлан шӱмаҥда, марий кочкышым ушештара, тудын пайдалыкшым рашемда. Воспитатель семын тидымат каласен кодем: йоча оксам ыштен налеш, тудын толмо корныжым шижеш да шийвундым умбакыже кузе кучылтшашыжым умыла. А кочкышым ужалымаш – театрализаций, модыш: икшывын вожылмо койышыжо йомеш, тудо пеҥгыдырак, шкан ӱшаныше лиеш.
Кеч-мом манза, но марий-влак, олаште илена гынат, марияк кодына. Ялыш каена гын, памашыш волашак тыршена. Кидым, шӱргым шӱалтена, йӱштӧ, но моткоч тамле вӱдым подылына. Тыгодым чыла лавыранам мушкын колташ йодына, сайже гына йоген толжо манын пелештена – памаш вӱдын куатше кугу.
Шкеже осалым огына ыште гынат, тудо тӱняште моткоч шуко. Тау коча-кована-влаклан шкем осал деч аралаш туныктымыштлан. Тидыже поснак ӱдырамашлан кӱлеш. «Пӧръеҥ
Калык йӱла изинекак поро лияш, кугуракым пагалаш, изиракым чаманаш, йылме титак деч кораҥаш туныкта, сай пашалан кумылаҥда. Тудо шуэн огыл осал деч аралтыш семынат эртаралтеш.
Кӱлеш мо чыла тиде кызытсе илышыште, поснак – самырык-шамычлан?
Айста Шорыкйол пайрем гыч тӱҥалына. Калыкыште ойлат: «Шорыкйолым кузе палемдет, идалыкым туге илен эртарет». Тиде пайрем кажне ешын ончыкылыкшо, сад-пакча да пасу лектышыже, сурт вольыкшын тӱланымыже да тыныс илышлан ӱшанымыж дене кылдалтын. Марий йӱлана йӧршынжак ынже мондалт манын, кугурак-влак деч йодыштын, Шорыкйолым ожнысо семынак эртарена гын, илен-толын, йочана-шамыч тудым пагалаш тӱҥалыт, шонем.
Ожно Шорыкйол годым кугезына-влак кокияшым ӱдымӧ нур ӱмбалне лум орам каван семын ораленыт. Кызыт, Шорыкйол пурымо кечын, кастене, йоча-шамыч дене пакчашке але пасушко лектын, лум орам ышташ гын, могай сай ыле! Тыгодым эше «Мыняр лум каваным ыштем, шыжым тунар шурным поген налам» манаш. Тылеч посна садыште, кушкыл укшлам рӱзалтен, поян емыж-саска лектышым йодаш.
Васли кува ден Васли кугызам але мӧчӧр-влакым чылан гаяк палена. Кужу теле кастене шкетын але коктын йокрокланен шинчымеш, нуным суртыш пурташ гын, пайрем шӱлыш утларак шижалтеш. Шорыкйоллан садак чесым ямдылена, а тудым тамлыше уна-шамыч тиде сийын перкежым идалык мучкылан сугыньлен кодат.
Тиде пайрем самырык-влаклан молан кӱлеш? Рушла вашешташ гын — адреналинлан. Мутлан, 15-20 ияш годым пошкудо ял гыч пытартыш автобус дене мӧҥгӧ пӧртылына. Пел автобусшо – мӧчӧр-влак! Корно мучко, тӱжваке лекмеке, нунын деч кузе куржын утлаш шонет… Палаш ыле, тиде кӧ? Тыйын класс гыч рвезе-влак улыт, лумыш урат гын, эрлашын школышто воштылыт… Теве кушто адреналинже, пӱсӧ шижмашыже! Тыгай годым чыла осал шӱлыш ала-кушко йомеш.
Февральыште рекрутыш ужатыме йӱлам шарналташ лиеш. Шке жапыштыже тудым визымше классыште тунеммына годым модын ончыктенна. Ача-ава-влак, рвезе-шамычын ойган мурыштым колын, эсогыл шортын колтеныт.
Тошкем шеҥгелан кынем ӱденам —
Ала тӱредам, ала уке.
Кугужге-изижге киддам пуыза —
Ала пӧртылам, ала уке…
Ме кызыт вуеш шушо рвезе-влакым армий радамыш ик ийлан веле ужатена гынат, кузе шортына! А ожно коло вич ийлан каеныт. Тидым ача-авалан ала-кузе чыташ кӱлын вет…
Ӱярня – пеш сылне пайрем. Тудын дене кылдалтше чыла йӱла, модыш, йӱмаш-кочмаш калыкым иктыш ушымашке, икте-весылан полшымашке, тӱшкан вийжым пеҥгыдемдашке виктаралтын. Ойлат: «Имне сӱан деч кум кече ожно колянен (шортын) шога, Ӱярня деч кум кече ожно йывыртен шога». Молан? Сӱан годым виян кудалыштыныт, Ӱярня пагытыште куштылго терым кычкеныт, пӱгыш оҥгырым сакеныт, сӧрастареныт, сайын пукшеныт. Пайремлан чылан куанат, тунам «окшакат йолаҥеш, чолакат кидаҥеш, сокырат шинчан лиеш». А курыкышто мунчалтыме, тул гоч тӧрштылмӧ годым шӱм-чон кузе чӱчка-пыртка?!
Ӱярням кызытат эртараш лиеш, поснак – ялыште. Тӱҥжо – коклаштына тугай еҥ кӱлеш, кудо калыкым тарватен кертеш, кудым чылан огыл гын, шукынжо колыштыт.
Эртыше ий 21 ноябрьыште Поянсола тӱҥалтыш школышто «Шыже пазар» лие. Йоча-влак ача-авашт дене пырля тӱрлӧ марий кочкышым ямдыленыт да «пазарыште» ужаленыт.
Мыйын шонымаште, тыгай пайрем изижымат-кугужымат шочмо калыкын йӱлажлан шӱмаҥда, марий кочкышым ушештара, тудын пайдалыкшым рашемда. Воспитатель семын тидымат каласен кодем: йоча оксам ыштен налеш, тудын толмо корныжым шижеш да шийвундым умбакыже кузе кучылтшашыжым умыла. А кочкышым ужалымаш – театрализаций, модыш: икшывын вожылмо койышыжо йомеш, тудо пеҥгыдырак, шкан ӱшаныше лиеш.
Кеч-мом манза, но марий-влак, олаште илена гынат, марияк кодына. Ялыш каена гын, памашыш волашак тыршена. Кидым, шӱргым шӱалтена, йӱштӧ, но моткоч тамле вӱдым подылына. Тыгодым чыла лавыранам мушкын колташ йодына, сайже гына йоген толжо манын пелештена – памаш вӱдын куатше кугу.
Шкеже осалым огына ыште гынат, тудо тӱняште моткоч шуко. Тау коча-кована-влаклан шкем осал деч аралаш туныктымыштлан. Тидыже поснак ӱдырамашлан кӱлеш. «Пӧръеҥ
малым муэш, ӱдырамаш малым куча», — ойлалтеш ик калыкмутышто. Но ме кызыт тале улына, чыла кертына. Марлан лектына, посна илаш тыршена. Южгунамже, поснак шинча вочмо годым, шортшо азам кугурак деч посна лыпландарен огына керт. Садлан воктенна илалше-шамыч улыт гын, нунын пелен шукырак жапым эртараш тыршыман. Ала-можым возен кодашат уто огыл, вет ожнысо илышым палыше еҥын ончыкылыкшо кумда да волгыдо лиеш маныт.
Алевтина Семёнова,
Красногорский оласе книгагудым вуйлатыше
Алевтина Семёнова,
Красногорский оласе книгагудым вуйлатыше
М.ИВАНОВА
