Марий Элын кечывалвел-касвел ужашыштыже верланыше Курыкмарий кундемыш миен, кажне гана шкалан эре уым, оҥайым пален налат. Вет тыште марий калыкнан историйже дене кылдалтше тынар шуко вер уло, шотлен от пытаре! Курыкмарий талешке Акпарсын илыме пагытше гычак тӱҥалаш лиеш. Акпарслан памятникшат районын символжылан шотлалтеш. Лач тудо курыкмарий-влакын руш кугыжанышыш ушнымышт годым шкенжым ик эн чолган ончыктен. А теве Йынгы Парнингаш ял воктене тудын нерген ушештарыше 4 тонн нелытан кугу кӱйымат ужаш лиеш. Тушто возымо: «Сия есть земля Акпарсова». Мотор вер. Тораштак огыл Нужанал ял уло, лач тушто Акпарсет илен, маныт.
Марий археолог-шамычат ты кундемыште кажне ийын пургедме пашам эртарат да у деч у ӧрыктарыше материалым верештыт. «Марий Эл» газетын коллективше дене ме шукерте огыл лӱмын тудын эше икмыняр сылне вержым ончал савырнышна. Ты гана меманам Аламнер курык, «Ремесло пӧрт» да молат вученыт. Но чылажат радам дене.
Курыкмарий велыш кает гын, Юл эҥерыш логалде нигузе ок лий. Вет тудо ты кундемым кок ужашлан шелеш. Эсогыл рӱдӧ Чыкма олашкыжак тудын гоч паром дене вончен гына логалат. А Юлжо тушто туге лопкаҥеш, пуйто, вес сер тӱржат огеш кой. Коротняк пристаньыш пеш лачеш миен шуна. Тудо мемнам гӱжлен вашлие, манашат лиеш. Еҥ, автомашина оза-влак шукын лийыныт. Паром лачак тарвана ыле. Каласен кодыман, тудо ынде тыште 113 ий пашам ышта. Тидын нерген палдарыше аншлаг шинчашке перныш. Кажне пел шагат гыч ик сер гыч весыш алмашталт коштеш. Мо ӧрыктарыш: пристань воктене Юл вӱд чоным ыш куандаре, тудо лавыран да ужарге. Чыкма велне тудо пеш яндарын койо, садланак тудын серыштыже канен йӱштылшӧ-влак шукын лийыныт. Йуштылмӧ шотыштак ончык пурен каласаш гын, меат Юл эҥерыште чывылталт лекнена ыле, но ышна тошт: ужаргын койшо лавыран вӱд йӧршеш кумылым волтыш. Йӱштылашыже вара Килемар районысо Визымйӓр воктенысе ик сылне ерыш пурышна.
435 ийым темыше Чыкма ола кызытат тошто илышын шӱлышыжым, моторлыкшым йомдарен огыл. А тудым арален кодаш да турист-влакын кумылыштым налаш манын, тысе тӱвыра пашаеҥ-влак чотак тыршат. Таклан огыл мемнан мийыме годымат ола пристаньыште Гагарин лӱмеш теплоход шога ыле. Каласен кодыман: Курыкмарий районысо централизоватлыме клуб системыште тыршыше-влаклан кеҥежым — тургым пагыт. Тудым Леонид Кубеков вуйлата. Туризм шотышто специалист Светлана Плахован ойлымыж почеш, тачысе кечылан районышто эсогыл лу наре турист маршрут пашам ышта. Чыла историй объектым авалташак тыршат. Светланак мемнам район мучко ужатен коштыктыш. Ты гана ме Виловат, Йоласал, Шӹндырйӓл велыш тарванышна. Такшым, ме Йоласалыште верланыше, кодшо ийын гына почмо «Ремесло пӧртым» ончалаш вашкенна. Но тудын нерген вес номерыште посна серена. А кызытеш мом ужмо-колмо нерген шуена.
Курыкмарий кундемым таклан огыл тыге лӱмдат. Курыкшо, тӱрлӧ курганже тыште шукак. «Аламнер» лӱман турист маршрутым шергалына. Тушко шуко обьектым пуртымо. Чылаж вере лийын шуктен огынал, но палдарен кодымо шуэш. Владимирский селасе Владимирский Юмо Авалан черке гыч тӱналына. Селаштыже эсогыл «марлан кайыше-влакын курыкышт» уло. Самырык мужыр-влак тушко сӱан кечын коштыт. А теве Солаволкы воктене ынде ятыр ий археолог-влак пургедме пашам эртарат. «Апшатын ержымат» ончыктыман. Тудо районын ик эн кӱкшӧ точкыштыжо верланен. Тушто вӱдшӧ нигушеч йоген ок лек, нигушечат йоген огеш пуро, туге гынат вӱд эре уло. «Пепкинский курган» гын, эсогыл мемнан эра деч кок тӱжем ий ончыч ышталтын, маныт. Тушто илыше акрет Абашевский сарзе-влак шке жапыштыже засадыш логалыныт да нуным чылаштым пуштыныт да тоеныт. Ойлат, ты курган Египетысе пирамиде-влакын пагытыштак ышталтын.
Курыкмарий районын рӱдыштыжӧ ик оҥай кӱм ужаш лиеш. Тудым ты кундемын шӱдыржылан шотлат. Туштак кече шагат верланен.
Районын ик эн кӱкшӧ верже — Виловат кундемыште. Возат, лач тыште космос ден мланде коклаште энергий вашталтмаш кая. Санденак тушто эсогыл вӱдым положительный энергий дене зарядитлат. А кузе от ончал савырне тыштак верланыше «Систы верым»?! Тушто акрет марий-влак шке юмыштлан вольык дене кумалыныт. Варажым тудо верым «Палдран пазар» манаш тӱналыныт. Тушто илыше-влак полдраным чапландареныт…
Ты маршрутышто чылаже 15 археологий памятник уло. Тӱҥ вержылан Аламнерым шотлыман. Аламнер «курыкышто ола» манмым ончыкта. XI-XV курымлаште тушто илем лийын, варажым тудо кундемын рӱдышкыжӧ – орышкыжо — савырнен. Таклан огыл ученый-влак курыкышто тоштер-заповедникым ышташ шонат. Аламнерын историйже чынжымак поян. Кызыт курык вуйжо чодыра дене кушкын шогалын гынат, Юл велым тудо пеш тура. Ме микроавтобус дене ик велышкыже пыкше кӱзышна. А туткар деч посна волаш манын, водитель мемнам эсогыл волтен кодыш. Кыдыр-кудыр корно дене пеш тура тайыл дене волаш шучкак. Кеч пӱртӱс пейзаж сымыстарыше: лопка олык, кӱкшӧ курык, Юл эҥер ловыкталт шинча, йырым-ваш мӧр ӱпшалтеш, тыште шуан пелчан шуко кушкеш. А тудыжо калыкыште осалым поктышо шудылан шотлалтеш.
Аламнер гыч сай игече годым Юлын вес серже коеш. Юл эҥерын лопктышо тушто 18-20 километр наре лиеш. Археолог-влакын палемдымышт почеш, Юл вӱд серыш жапын-жапын акрет еҥ-влакын ыштыш-кучышыштат лектын возын кертыт. Эн ончычшо тушто ХI курымышто илыше-влак лийме нерген документ-влак ушештарат. Но вара тудым Волжский Булгарийын, вараракшым Моско кугыжанышын войскаже-влак налаш тыршеныт. Тудо пагытла нерген ятыр легенде аралалт кодын. Ик легендыже почеш, XVI курымышто Аламнерыште Рюриковичмыт князь-влакын тукымжо гыч князь Палецкий чуч колен огыл. Озаҥым налаш каен улмаш. Но верысе марий-влак тудын войскажым вӱдыштак кырен шалатеныт, шкеже пыкше утаралт кодын. Вес гана тышке толшо руш войска-влак веле ты орым налын кертыныт. А вес версий почеш, ик марий князь олам вуйлатыше мурзалан сырен, Моско князь деч полышым йодын да татар-влакым курыкге пудештарен…
А теве чуваш историк Спиридон Михайловын возымыж почеш, кокла курымлаште ты олам Чалымский маныныт. Марий-влак, шке эрыкыштым аралышыла, кредалме годым тиде курык гыч руш корабль-влак ӱмбаке кугу тумо-влакым йӧрыктедылыныт. Икманаш, йомак шуко. Но историйыш пӧртылаш кызытат йӧн уло. Аламнерыште кажне ийын гаяк исторический реконструкций фестивальым эртарат.
Аламнер курык гыч волен, Шӹндырйӓлыш логалат. Но логалат манашыжак ок лий: вик корно дене кает гын, Шындыр эҥерым кудал вончыман. А туштыжо нимогай кӱвар уке. Лӱдын-лӱдынак, автобус водительна вӱд гоч вончыш. Но шаргӱан мланде машина йымалне ыш воло. Меат ласкан шӱлалтышна.
Курыкмарий веке логалмеке, весат вигак шинчаш перна: кажне илем але историй объект пелен тудын нерген каласкалыше аншлагым ужаш лиеш. Налаш кеч Степан Разинын куд шӱдӧ ияш тумыжым, але иктаж-могай археологий городищым: турист-влаклан ты але вес вер дене лишкырак палыме лияш йӧн уло. Ты шотышто курыкмарий-влакым мокталтыманак. Теве шукерте огыл, июль мучаште, Кузнецовыш наҥгайыше кугорно савыртышыште межа кӱйым пыштеныт. Тушто возымо: «Сия есть земля Аказа князя сотного». Историк-влакын ойлымышт почеш, Курыкмарий велне, Козьмодемьянск уездыште, талешке сотник семын Акпарс деч посна эше Аказ, Ковяж, Токсубай, пятидестник семын Яныгит, Токпай чапланеныт. Аказ сотньышкыжо Аказ, Яктерля, Сарлайкино, Паратмара да икмыняр моло илем, тыгак Виловат села пуреныт. Тиде кӱй ӱмбалныже Аказын тукым тамгажым келыштареныт. А Кожваж велке савыртышыште эше лишыл жапыште Ковяжлан пӧлеклалтше тыгаяк кӱм вераҥдаш шонат.
Мутат уке, тыгай ойыртемалтше кундемын мотор верлажым ик кечын ончал савырнен от шукто. Козмодемьянскыште гына XVIII-XIX курымласе архитектур 150 утла памятник уло. Купеч пӧрт-влак шуко аралалт кодыныт. Кава йымалсе этнографий, А.В.Григорьев лумеш художественно-исторический тоштер-влак мом шогат! Сӱретче Сергей Алдушкинын шкенжын тоштержымат, сурокым шараш манын лӱмын ыштыме Емешево заказникымат ончалме шуэш. Эртен кайышна Чермышево ял воктене ик сай каныме верымат. Тудо тора гычак ойыртемалтше оралтыж дене палдырна. Тушто В.В.Матуков шкенжын мландыштыже тӱрлӧ сурткайыкым, вольыкым ончен кушта. Сурт оза турист-влаклан моткоч кумылан: царский карете денат коштыкта, мончаштат мушкын луктеш… Курыкмарий централизоватлыме клуб системын пашаеҥже-влакын тыршымышт дене районышто туризмым вияҥдашак тыршат, тӱрлӧ формым, йӧным кычалыт. Эшежым ты кундемыште республикысе южо моло районысо семын яра кийыше мландым от уж. Пакчасаскам шуко ончен куштат. Кудалшыла ковышта, пареҥге, шурно пасу-влак вашлиялтыт. Йӧратат тыште шке шочмо верыштым. Йӧратат, тӱзатат да чапландарат!
Светлана Носова.
М.Скобелевын фотожо-влак.
