Марий кундемна нерген тыге пеҥгыдын каласаш лиеш. А кузе ме пӱртӱсын мыланна пӧлеклыме поянлыкшым аралена да шукемден толына, тидын нерген республикын пӱртус поянлык, экологий да йырым-йырысе средам аралыме шотышто министр Алексей Киселев каласкален.
Шӱкшак дене кузе кучедалына?
– Алексей Николаевич, экологий шотышто моло регионла дене таҥастарымаште Марий Элна ончылно кая манаш лиеш. Но кугыжаныш велым полыш деч посна эре тыге лийын ок керт вет?
– Чын, полыш деч посна ок лий. Мутлан, Йошкар-Олаште, Волжскышто да Козьмодемьянскыште кажне ийын атмосферын кузе амыргымыжым эскерен толына. 2017-2018 ийлаште икымше гана республикыштына парниковый газын тӱжваке лекмыж шотышто инвентаризацийым эртаренна. Эсогыл экономикын посна отрасльлаштыже кузе тудо шеледалтмым рашемденна.
Начар метеоусловиян игечыште тудын тӱжваке лекмыжым поснак виктараш кӱлеш. А тидын шотышто келшен толшо посна мероприятий-влакым палемдыман да нуным раш шуктыман. Тыгай пашам пытартыш вич ийыште Марий Элыште 438 предприятийын ворандарымыже куандарыде огеш керт.
– Таче шӱкшакым утилизироватлыме нерген шуко ойлена.
– Ойлена веле огыл, шуко ыштена. 2017 ий гыч ты паша шукталтеш, шӱкшакым утилизироватлыме территориальный схемым ыштенна, тудын электрон модельжым рашемденна. Тӱҥжӧ – торым сортироватлыше у комплекс-влакым чоҥаш, тыгак тошто полигон-влакым рекультивироватлаш палемденна.
Республик вуйлатышын полышыжлан кӧра кодшо ийын Курыкмарий районысо Вопшынӓнгыр ял воктене шӱкшакым сортироватлыше мобильный комплексым вераҥденна. Ынде эше кугу куатан кум стационар комплексым ыштыман. Нуным Йошкар-Олаште, Волжскышто да Шернурышто чоҥаш тӱҥалме. 2023-2024 ийлаште пашаш колташ шонена.
– Кундемыштына шолып ышталтше свалке-шамычат лектынак шогат. Нуно республикым огыт сӧрастаре. Кузе тыгай сӱрет дене «кучедалыда»?
– Пытартыш вич ийыште гына санкций деч посна шолып ышталтше 1100 тыгай верым мумо да кораҥдыме.Тидын годымак еҥ-влак кушко шонен, тушко торым ынышт кышке манын, изи огыл паша ышталтеш. Мутлан, тӱрлӧ торым посна погаш икмыняр шӱдӧ контейнерым налме. Йошкар-Олаште гын «Чистый город» ООО дене пырля вторсырьём посна погымо пунктым почынна. Ты проектше кызытеш пилотный гына, но тудо шкенжын пайдалыкшым молыланат ончыктышаш.
«Ужар поянлыкнам» пойдараш полшена
– Кундемнан ик эн тӱҥ поянлыкышым – чодырам – кузе кучылтына?
– 2017 ий гыч 2021 ий марте чодыра участке-влакын арендаторышт 5,2 миллион кубометр пум ямдыленыт. Тыге расчётный лесосекым кучылтмо шотышто ме Юл кундем федерал округышто ик эн ончылно улына, а тиде – 74 процент. Ты паша дене гына Российын бюджет системыже ик миллиард теҥге деч утлараклан пойдаралтын, а республикын казнаже – 500 миллион утлалан.
– А тыгай темп дене ме шкенан чодыранам огына пытаре?
– Уке. Вет тидын годымак ме Чодыра план дене келшышын чодыражым уэмден толына. Пытартыш вич ийыште гына ты пашам 16,3 тӱжем гектар деч утла кумдыкышто шуктенна. Тидлан кажне ийын шошым да шыжым пушенгым шындыме дене кылдалтше шарнымаш акций-шамычат полшат. Вич ий жапыште ты пашаш 15 тӱжем утла еҥ ушнен. 600 гектар кумдыкышто миллионат пеле наре пушенге озымым вераҥдыме.
– Аралыме пӱртӱс кумдык ешаралтеш?
– 2017 ий гыч посна аралыме 56 пӱртӱс кумдык радамыш эше кумытым ушымо: Килемар, У Торъял да Волжский районлаште. Министерствын тыршымыжлан кӧра Марий Элын пӱртӱс-заповедный фондшо 2500 гектарлан кугемын. Аралыме зоно-влак ышталтыт, нунын чекышт палемдалтыт. Тыгак республик кӱкшытан 12 пӱртӱс памятник ышталтын.
Вӱд эҥгекым кондышаш огыл
– Марий Эл – вӱдлан поян кундем. Но вет тудат эҥгекым кондышо виктарыдыме пӱртӱс сӱретыш савырнен кертеш?
– Тыге ынже лий манын, ончылгоч кӱлеш мерым ыштыман. 2019 ийыште Йошкар-Олаште аралыме дамбым чоҥен шуктымо. Тудо 750 метр кужытан. Красноармейский Слобода кундем ынде шошым Изи Какшан эҥерын вӱд йымакыже огеш логал. Ончыкыжым Звенигово олаште Юл эҥер серым пеҥгыдемдыман. Тунам вара тусо 43 пӧрт, икмыняр социальный учреждений, а тидыже 1700 наре еҥ, тыгак туткарыш огыт логал.
– Республикысе плотина-шамыч таче могай состоянийыште улыт?
– Мутат уке, нуно чыланат совет жапыште ышталтыныт, санденак кажныжым шотыш кондыман. 2017 ий гыч ме индеш плотинам капитально олмыктенна. 2025 ий марте эше 14 гидротехнический сооруженийым шотыш кондышаш улына.
– Ончыкыжым эше могай кугу пашам шукташ палемденда?
– Кум кугу проектым илышыш шыҥдарышаш улына. Икымшыже – Изи Какшан эҥерын йогынжым виктарен колтыман. 2024 ий марте эҥерым Ширяйково кундемыште эрыктыман. Тыгак Оршанке районсо Изи Кугунур ял воктене йоген кайыше Ошла эҥерын пундашыжымат эрыктышаш улына.
Сонарзылан узьмак кундем
– Кундемыште мыняр ир пӱртӱс аралалт кодеш, тунар сонарзе-шамычлан сайрак. А сонарзе-влак Марий Элыште кузерак илат?
– Тенийсе идалык тӱҥалтышлан республикыште 16 тӱжем сонарзе уло. Пытартыш вич ийыште нунылан 70 тӱжем разрешенийым пуымо. А сонарлашыже мемнан дене уло мом: тиде – 60 тӱрлӧ кайыквусо, 34 тӱрлӧ млекопитающий. Мемнан дене маскам, ош мераҥым, ийын коштшо кайыквусым сонарлаш лиеш. Пӱчылан разрешений кажне ийын утларак пуалтеш. Но тыгодым ирсӧсна, тамган пӱчӧ вуй умылтараш лийдыме амал дене шагалем толыт. Сонарлаш йӧрышӧ янлык урлыкшымат шукемден толына. Мутлан, шкенан денак маралым, сибирьысе косульым конден, чотыштым шукемдынена. Тӱҥалтышлан нуным вольерлаште ашнаш палемденна.
– Браконьер-влак улыт мо?
– Нуно эре улыт, санденак тыгай койышышт ваштареш кучедалына. Кодшо идалык тӱҥалтыште кок ирсӧснам, куд пӱчым браконьер-влак лӱеныт. Уголовно мутым кучашат шогалтена. Штрафым тӱлаш пуэна, оружий ден автомашинаштым поген налына. Пытартыш вич ийым ончалаш гын, ты шотышто 23 уголовный делам тарватыме ыле, кандашыже шотышто приговорым лукмо. Тылеч посна административноат мутым кучаш шогалтена. 900 наре еҥ ден организаций ты радамыш логалын. Браконьер-влаклан штрафым веле огыл тӱлашышт логалын, пӱртӱслан ыштыме эҥгекыштымат – 7 миллион наре теҥгем – шӧреныт.
– Газетнам лудшо-шамычлан ала тыланымашда лиеш.
– Ме моткоч ойыртемалтше, сылне пӱртӱсан кундемыште илена. Кугыжанышна тудын нерген тургыжлана веле огыл, сылнылыкшым арален кодаш манын, шуко ышта, но тиде шагал. Ме шкежат тидын верч тыршышаш улына. Тек йырым-йырысе моторлык мемнам веле огыл, мемнан деч варасе тукым-шамычымат куандара.
Владмир Марышев
(«Марийская правда»)
Светлана Носова марлаҥден.
