У Торъяла районысо Кугу Нурмо ялыш пурымаште, пурла велне, эҥер воктене ойыртемалтше вер уло. Тиде – ото.
Ото
Ты велне тудым «Тоштилем ото» маныт. Шке жапыштыже, XIX курым кыдал марте, ты ял тудын тураште верланен улмаш. Но ик кечын ылыжше кугу пожар пӱтынь илемым ломыжыш савырен. Тылеч вара еҥ-влак изиш умбакырак, кызытсе верыш, илаш кусненыт да сурт-оралтыштым нӧлташ тӱҥалыныт. Тыгодым кӱсотыжым тудымак арален коденыт. Кеч тудын эше вес лӱмжат уло.
Тидын нерген икмыняр ий ончыч верысе школышто историйым, географийым, моло предметым, а кызыт Тошто Торъял школышто музыкым да технологийым туныктышыжо, Кугу Нурмо клуб пелен (А.Блинов эше тудын вуйлатышыже – авт.) тоштерым чумырышо, краевед Анатолий Степанович Блинов Эшпайродо ялыште шочын-кушшо Михаил Артемьевич Лоскутов деч йодыштын да каласкалымыжым возен налын. Тиде – кочаже, аважын ачаже. Тудын ойлымыж почеш, отым эше «Тумер ото» маныт. Моланжым умылтарашат огеш кӱл — лӱмжӧ гычак раш: тыште тумо-влак кушкыт. Да лач тиде отыштак уло кундемыштлан эн шоҥго тумо уло. Тудлан мыняр ий – иктат каласен огеш керт. Ойлат, чапланыше Пугачёв тумо дечат шоҥгырак.
Ӱдыр – куэ, каче — тумо
Тиде тумо нерген тошто ой уло. Тудо тачысе кече мартеат аралалт кодын. Михаил Артемьевичын радамлен кодымыжым шарналтен, мыланна Анатолий Степанович каласкалыш:
— Ала-кунам, пеш шукерте ожно кундемыште качымарий илен. Тудо моткочак мотор, кӱкшӧ да пеҥгыде капкылан лийын. Тораштак огыл, вес илемыште, тудын таҥаш мотор ӱдыр илен. Ӱдыр ден каче икте-весыштым йӧратен шынденыт. Кас еда нуно Нурмо эҥер воктене вашлийыныт, ончыкшым илышыштым пырля ушымо нерген мутланеныт.
Но мотор ӱдыр вес еҥын шинчашкыжат пернен улмаш. Тиде айдеме поян лийын. Адакшым шем вий дене кылым кучен. Ӱдырым шке велке савыраш манын, тудо тӱрлӧ пӧлекым ыштен. Тӱняште мо шерге, могай поянлык уло – чыла пӧлеклаш ямде лийын. Но поян марийын чыла тыршымыже арамыш каен. Ӱдыр тугак шке качыжымак веле йӧратен да кас еда тудын дене вашлиймашыш вашкен. Тидым ужын, саде еҥын ушышкыжо шучко шонымаш толын пурен. Тудо, тӱнясе чыла шем вийым воктекыже поген, ӱдыр-качылан ӱчым ышта: кастене нунын вашлиймашке вашкымышт годым ӱдырым куэшке, а рвезым тумышко савыра.
Воктенышт пуйто «шочшышт» кушкыт
Кызыт тумо ден куэ Нурмо эҥер серыште верланеныт. Но иктыже — ик велне, весыже – вес велне. Илен-толын, нунын йыр вес куэ ден тумо-шамыч кушкын шогалыныт. Пуйто тиде ӱдыр ден качын шочшышт улыт…
Кугу йӧратымашым моктен, ӱдыр ден качым шарнен, Кугу Нурмышто илыше-шамыч тиде изи чодырам шке кӱсотыштлан ойырен налыныт. Мландывалне пиалан, улан илышым йодын, тӱняште эреак порылык гына сеҥыже манын сӧрвален, ял калык Кугу Юмылан надырым пуаш идалыклан ик гана, июньышто, тышке лектеш.
Ойлымо почеш, иктаж вич-куд ий ончыч онапу куэ кошкен. Но, тудым тӱкыде, верысе калык воктекыже кум изирак куэм шынден. Кызыт нуно одарланеныт да тошто куэм алмаштеныт.
— Тугеже ял илаш тӱҥалеш, — ончыкылан ӱшан дене палемдат тыште илыше-влак.
Пуйто лопка туп-вачан рвезак лийын
Тиде верыш ик мотор шыже кечын мемнам Анатолий Степанович намиен ончыктен коштыктыш, изирак экскурсийым эртарыш.
Чынжымак, ото моткочак сылне верыште, кӱкшакаште, верланен. Тышеч чо-от мӱндыркӧ коеш. Ятыр изирак пушеҥге коклаште лопка-а тумо вигак шинчашке перна. Тудо тугай кумда — ныл кугыеҥ кидшым шарен шогалыт гын, ӧндал кертыт гын веле? Пушеҥгым ончалатат, аралалт кодшо тошто ойым шарналтет да тиде ала-кунам мотор, кӱкшӧ да пеҥгыде капкылан рвезак лийын дыр манынак шоналтет…
Чаманаш гына кодеш, ий почеш ий эртыме дене ынде чотак шоҥгемше тумын пурла велысе укшлаже ала кошкеныт да кӱрышталт пытеныт, ала тале мардеж чот лупшен – мо-гынат кызыт вуйжат тодылалт возын. Анатолий Степановичын палемдымыж почеш, эше ӱмаште тумо пеҥгыдынак шоген. Тугеже ойган сӱрет шукерте огыл лийын, лектеш.
Но, мо оҥайже, шола велже эше «ила»! Тушто лышташ-шамычат койыт! А вет шола велне айдемын шӱмжӧ верланен. «Тугеже ала, чынжымак, тиде — пушеҥгыш савырныше качымарий?» манме шонымаш ушышто уэш виешак шочеш. Вет тудынат лачшымак шӱм велже аралалт кодын да тумо эше ила!..
Любовь КАМАЛЕТДИНОВА
Авторын фотожо
