(«Марий Эл» газетыште савыкталтше «Але вара акрет йылмынам йомдараш пуэна?» статьясе йодышлан вашмут)
Туныктымо пашаште 30 ий улам, тышеч 10 ийже – школ директорын алмаштышыже, теве ынде 13 ий – школ директор. Ом моктане, а теве мом каласынем: кузе марий йылме ХХ курымын 70-шо ийла гыч тачысе кече марте вашталт толын, моткоч сайын палем, вет мый эше марий школышто да Марий кугыжаныш университетыште (марий отделенийыште) тунемынам, тыгак радиошто, телевиденийыште, газетыште, «Периодика» издательствыште пашам ыштенам. Иктешлен каласаш гын, ӧрдыж вер гыч толын да ончен шоген критиковатлен омыл, а марий-влак коклаште иленам да марий йылмым илышыш шыҥдаренам. Таче мылам нимо деч вожылаш. Кажне пашаштемат кыртменак тыршенам, лийжак манын шоненам.
Туге, таче сӱрет сайжак огыл. Чын, шуко школышто марий йылмым огыт тунем, йочасадыште марий йылме дене занятий-влак огыт эрте, марий йылме тунемме шагатат 1 але 2, марий газет ден журналымат шагал налыт да тулеч моло.
Критиковатлаш сай, а кӧ титакан?
Школышто марий йылмым огыт туныкто. Кӧ огеш туныктыжо? Мутлан, таче ме ял гыч толшо йоча-влакым Калыкле президент школ-интернатыш погена, икымше йодыш: «Могай талантда уло?» гын, кокымшо – «Марла моштеда мо?» Вашмут: «Пониматлашыже пониматлена да…»
Йоча-влак таче мӧнгыштӧ марла огыт кутыро, рушла мутланаш тыршат. Мый ача-авам садак ом вурсо, вет кажныже икшывыжлан сайым шона, умбаке кайыже да пиалан лийже, мемнан дечын сайынрак илыже манын шона.
Но шочмо йылме ача-ава гыч тӱҥалеш, тудын сознанийже (шонымашыже) дене кылдалтын. Тачысе самырык тукымын ачашт-аваштын рвезе жапышт тудо пагытыш логалын, кунам нуно шке шинчашт дене теве могай сӱретым ужыныт: ялысе (а марий школ-влак тӱҥ шотышто ялыште лийыныт) начальник-влакын (колхоз председатель, тӱҥ бухгалтер, агроном, школ директор, завуч да моло) икшывышт тунемаш пуреныт марий йылме туныктышылан огыл, варажым илашыжат ялыш толын огытыл, олаште рушла мутланеныт, марий улмышт деч вожылыныт.
Марий улмынажымат шукыж годым марий тувырна дене гына палдараш вашкена. Эше кызытат «Ой, какой у тебя акцент!» манмым тыште але тушто колаш логалеш. Шукыж годым вет марий еҥак марий еҥланак тыге ойла, кумылжым волта, садланжат дыр марий-влак йӱкын марла кутыраш ӧрыт.
Шкемым изи годсым шарналтем: марий йылме кӱлеш але уке манын, нигунам шоналтынат огыл. Ме изинек кок йылмым тунемынна: марийым да рушым. Изинек паленам: руш йылмым сайын тунемаш кӱлеш, уке гын тораш от кай. Таче эше иктым пеҥгыдын каласен кертам: эше англичан йылмым сайын палыман, кум йылмым ме сайын ушыш шыҥдарен огына керт мо? Кертына!
Марий йылме аралалт кодшо манын, марла кутыраш кӱлеш. А кӧ таче марий йылме дене мутлана? Кушто? Шуко лӱмлӧ марий-влакын пелашышт руш, тугеже нуно мӧҥгыштӧ рушла кутырат. Тидым пошкудышт огыт уж мо? Ужыт. Икшывышт «демонстративно» рушла гына мутланат – йочаштым марла кутыраш туныктен огытыл, марий йылмым йӧраташ воспитатлен огытыл гын, «Марий йылмым тунемза!» манме лозунгшо кӧлан?
Ыле жап, кунам марий йылмым туныктышо-влак «Мыланна шагатым шагал пуат» ойлышт. Мый директор семын умылем, шуко шагат ̶ кугу пашадар. Ончалза, марий йылмым тымарте 5 шагат дене 1-ше гыч 9-ше класс марте тунемыныт, а марий йылме дене ситуаций пеш ончыко каен огыл, а химийым (химий ончыкыжым врач лияш кӱлеш), физикым (физике инженер пашалан кӱлешан) 1-2 шагат дене да эше 7-ше класс гыч гына тунемыт, а информатикым 1 шагат гына тунемыт. Тугеже паша шагат чотышто огыл, а марий йылмым марий йылме туныктышо-влак йӧратен туныктымо да предметыштым тунемшын сознанийышкыже (шонымашышкыже) шыҥдарымаште. Такшым, мый марий йылме туныктышо-влакым моткоч пагалем да моктем: таче нунылан кӧра моткоч шуко ышталтеш, марий йылмым арален кодымаште чот тыршат. Мый нуным «тошто гвардий» манам, а пенсийыш каят гын, олмешышт кӧ толеш?
Руш але марий школ шотышто теве мом ойлыман: таче тыгай ойыртем уке, вет Россий мучко чылт руш, марий, татар але вес тӱрлӧ школ уке. Чыла школышто шуко национальностян йоча-влак тунемыт. Тыгак руш але марий программе уке. Кӧ законым сайын пала гын, нуно каласен кертыт: школышто программым коллектив шкак ойырен налеш, а школ коллективлан таче туныктышо-влак, тунемше-влак, ача-ава-влак шотлалтыт. Марий але руш йылме дене туныкташ икшывын ава але ачаже шке воза. Таче ача-ава шке марий йылмым тунемме деч шке «отказатлалтеш». Тидым директор семын пеҥгыдын каласен кертам.
Марий йылмым арален кодаш моткоч сай йӧным палем: вуйлатыше-влак чыланат йочаштым, уныкаштым марий йылмым туныкташ йодмашым возышаш улыт! Тунам, нуным ончен, молат тыгак ыштат. Чыла кугыжаныш служащий, вуйлатыше марий йылмым палышаш да марла кутырен моштышаш улыт. Тунам гына шочмо йылмынам арален коден кертына. Таче тыгай уке, умылена, огеш лий, садлан ужына, кузе эркын марий йылмына «кола».
Ме пеш шуко жапым йомдарышна тунам, кунам марий йылмым руш йылмым тунемме ваштареш шынден, «ложный» «ура-патриотизм» шӱлышым ончыктен, марий йылмым виеш учебный планыш пуртен, виеш йоча-влакым туныкташ кӱлеш манна. Тунам каласенам ыле: марий йылмым «куштылемдаш» кӱлеш, самырык-влаклан тудым «модныйым» ышташ, но йӱкем нигӧ ыш кол.
Мыйым южгунам шылталат: кутырымаштет, почеламутыштет руш мут-влак шагал огыл улыт, пуйто мый марий йылмым удан палем да марий йылмым куштыраҥдем. Уке, тиде тыге огыл. Те паледа, «А» буква дене тӱҥалше кок мут гына руш йылме гыч: А – ушем мут да АВОСЬ. Молышт вес йылме гыч пурышо улыт. Марий йылмыште моткоч шуко предмет да умылымаш лийын огыл, илыш пеш вашке вашталтеш, марий йылмышкат шуко мут пура да пурышаш. Уке гын кузе тошто тукым ден у тукым вашла умылат?!
20-25 ий гыч пытена маныда? Марий йылме ончычрак пытен кертеш. Йылме ила тунам гына, кунам тудын дене кутырат. Адак рушла каласем: «носители языка» лийшаш улыт. А нуно «катастрофически» шагалемыт. Ме эре ала-кӧм вурсена: ыле жап, кунам рушла мутланыше марийым вурсышна, вара – пеле рушла-пеле марла кутырышо-шамычым, ынде вашке вурсашыжат нигом огеш код: чылан «марий огыл» лийыт. Вурсаш куштылго, йылме кутырен тунемын. Мом ышташ?
Вашке Марий калык погын, Мер каҥашын еҥже семын «кличым» кудалтем: ойлыза, возыза, йыҥгыртыза – мом шонеда, мом темледа, могай йӧным ужыда. Таче тыгай кече, кунам патриот улмым шылталыме гоч ончыктыман огыл, а ыштыман.
10-шо погын резолюцийым пеҥгыдемден ыле. Тушто ик пунктшо тыгай лийын: Калыкле президент интернат-школым марий йылмым да тӱвырам туныктымаш аланыште рӱдер семын ышташ. Мыйын шонымаште, тидым ме шуктен улына: 100% тунемшына марий йылмым да ИКН предметым тунемеш, театральный классым почынна (кызыт нуно 7-ше классыш шуыныт), тушто чылан марла кутырат да марий йылмым шочмо йылме семын тунемыт. Марий йылмым арален кодымо нерген ме шукертак шонена, вет вашке тыгай сӱрет лиеш, кунам марий начальникшат ок код да марий телевидений ден марий радиошто пашам ыштышыжат ок лий. Да и ышташыжат молан лиеш, вет марий йылмым палыдыме-влак огыт лий. Тиде театрально-литературный класслан мемнан пеш кугу ӱшан: илен толын марий ончылъеҥ-влак лийыт манын шонена. Школышто ме нунылан посна условийым ыштенна: туныктышышт да воспитательышт чыланат марий улыт, икте-весе дене марла кутырат. Адакшым С.Г.Чавайн лӱмеш кабинетыште тунемыт. Таче нине тунемше-влак телевиденийыште да радиошто пашам ыштат, шуаралтыт. Нунын ача-аваштлан ме пеш кугу таум каласена.
Марий вуйлатыше семын каласен кертам, марий туныктышо-влаклан школ администраций чыла йӧным пуэн: шагатым, 15%-лан ешарен тӱлымашым, кружок пашам да тулеч молым. Но сӱрет теве могай: марий йылме туныктышо-влакын шкеныштын йочашт марла ок кутыро, тугеже нунат мӧҥгыштӧ рушла веле мутланат! Тугеже марий йылмыже кӧлан кӱлеш?.. Школышто марий йылме сай маныт, а мӧҥгыштӧ – уке.
Йӧршын марий йылмым йомдараш огыл манын, кызытак Национальный «поликультурный» «многопрофильный» лицейым ышташ кӱлеш, тыгай школ-влак таче национальный республиклаште улыт. Марий шӱлышан лийже манын, «этнокультурный педагогический средам» ыштыман, а тидлан вуйлатыше патриот лийшаш. Мыйын шонымаште, таче тыгай самырык передовой вуйлатыше-влак улыт.
Шке жапыштыже Марий Элын кажне районыштыжо, район рӱдыштӧ тыгай школым ышташ кӱлмӧ нерген ойленам ыле. Жап эртен, ышталтын огыл, мӧҥгеш от пӧртылтӧ. Таче закон кышкарыште ынде «национальный» класс нерген гына ойлен кертына, тудыжат кумылан-влак лийыт гын веле. Нимогай кугыжаныш программе ок полшо, ача-ава «добровольный свободный выборым» руш йылме кӱшеш ышта гын, тугеже ача-ава дене пашам ыштыман, вот тыште кугыжаныш программе-влак полшен кертыт.
Шке лӱмем дене мый шочмо йылмынам арален кодаш, марий ешым погаш, марий икшывым ончен кушташ марий патриот-влакым гына кызыт йодын сеҥем. ХХI-ше курымышто виеш марла туныкташ, виеш марий йылмым шыҥдараш огеш лий. Мемнан Марий Элнажат вет кугу огыл, икте-весынажымат чылан сайын палена. Пырля чумырген, вашла каҥашен, чын корным муын гына сай лектышыш шуын кертына. «Ура патриотизм» да «лозунговый агитаций» дене таче нимом ышташ огеш лий.
«Марий йылмым тунемза» манше еҥлан южгунам каласыме шуэш: «Марий йылмыжым кӧлан туныктынет? Шке да тыйын йырет улшо еҥет-влакше марла огытат моштыс».
Умылем, тачысе шомакем чылалан огеш келше, садлан ямде улам умбакыже дискуссийыш пураш.
Лудшо-влаклан каласынем да йоднем: «Акрет йылмынам йомдараш огына пу. А те тидлан мом ышташ ямде улыда?»
Лидия Иксанова
