ЭРТЫШ ИЛЫШ ДА КРАЕВЕДЕНИЙ

Историй мемнам шулдыраҥда, у вий-куатым пуа

Ученый марий калыкын акрет годсо илышыж нерген шонкала

 

Тиде статьям возаш  И.П. ден В.И.Магидовичмытын «Очерки по истории географических открытий» (5 том, Просвещений,1982) книгашт таратыш. И.П.Магидович – историй ден географий шотышто авторитетан  ученый, Кугу совет энциклопедийым возышо-влак кокла гыч иктыже, Москвасе кугыжаныш университетын преподавательже. Тудо чынже денак энциклопедист, Кӱчык географический  энциклопедийым ямдылымаште тыршен, Европын, Йӱдвел, Рӱдӧ да Кечывалвел Америкын историйышт шумлык ятыр шанче пашам возен, шуко изданийым ученый семын редактироватлен.

Кӱшнӧ ушештарыме книга гыч ик ужашым лудына. «Итальян археолог Паоло Маттье Сирийыште Халеб деч кечывалвелышкыла 70 километр тораште Тель-Мардих курганыште раскопкым эртарен. 1975 ийыште тудлан пиал шыргыжалын: 45 курым ожнысо кугыжан архивым муын, тушто клинопись йӧн дене возымо 26 тӱжем наре шун табличкым муын… Эрвелыште нуно (эблаит-влак) Евфрат эҥерын кокла йогын кундемышкыже, Мари кугыжанышын чекше дек миен лектыныт. Мемнан эра деч ончычсо 2480 наре ийлаште сарзе вий дене икмыняр гана кержалтмек, Эбла ты кугыжаныжым шке кидйымакше поген налын, тылеч вара марий троныш кугыжанышым вуйлатен шогышо тукым гыч улшо эблаит-влак гына шинчыныт» (ХХ курымысо Эбла-археологический сенсаций» глава, 18 с.).

Ондак мый тыште ала-могай вес марий-влак нерген ойлалтеш дыр манын шоналтышым. Шке шонымашем дене Г.Г.Калитовым  палдарышым. Тудат тиде ик гаяк лӱман ала-могай вес марий-влак, вес калык, очыни, манын каласыш. Вараже мый марий-влакын иран вожан улмышт нерген философий науко доктор Ю.А.Калиевын ойлымыжым шарналтышым. Тунамсе марий-влак кызытсе Сирий ден Ирак олмысо кундемыште иленыт. Эблан сеҥымыжедеч вара да моло калык  ваштареш кредалаш логалмеке, марий-влак виянрак пошкудышт деч  эрвелышкыла, кызытсе Иран кундемышкыла эркын-эркын куснен каеныт. Туштыжо ятыр иран шомакым кӱсынленыт, нунышт марий йылмыште але марте аралалт кодыныт.

Лач тидыже мыйым йылме сферыште  шымлаш тӱҥалаш таратыш. Марий йылмыште икмыняр шомак поснак ойыртемалтеш, мый нунылан  ондакат тӱткышым ойыренам. Южо мутшо вурседылме нарицательный сынан. Икымше мут – «эблес», тудо келшыдыме, лавыран, шкенан огыл еҥ манмым ончыкта.Тӱрлӧ диалектыште тудо тӱрлӧ значениян. Шке жапыштыже, 2500 ий ожно, Мари кугыжанышым кид йымакышт поген налше да марий калыкым пашаште чаманыде индырыше эблаит-влакак ала эблес улыт? Эблаит-влакын сеҥен налме Мари кугыжаныш еҥ-влакым сарзе походлашке, каторго пашашке  колтен (лач ты пагытыште марийын тиштыжым ушкал кочкын).

Магидовичмыт тыге палемденыт: Эблыште тиште (письменность) мемнан эра деч ончычсо 2500 ий деч ятырлан ончычак лийын. Эблаит-влак (марлаже – эблес-шамыч)  лудын-возен моштеныт гын, тугеже Мари кугыжанышыште культур  да тиште чот вияҥше лийыныт.

Но айста йылмызе семын тӱҥалме шымлымашнам умбакыже шуена. «Асра»  марий мут «сволочь, паразит, ӱлыкшӧ, начар»  манмым ончыкта, тиде мут раш пале  предметым ок ончыкто, но пеш чот уда манме   эмоционально-экспрессивный шӱлышан. Ты мутынат кузе шочмыжым  историй велым умылтараш лиеш, шонем. Ме палена: Тигр ден Евфрат  эҥер-влак кокласе кундем цивилизаций шочмо  верла кокла гыч иктыжлан шотлалтеш. «Шумер-влак (марлаже – шемер-влак) икмыняр кугыжаныш-олам негызленыт, чапле кӱ полат-влакым нӧлтеныт, пасум вӱдыжтарыме системым ыштеныт. Нуно цивилизованный калык-влак коклаште шкеныштынак шонен лукмо  слоган серыш – клинопись — дене эн ончыч, мемнан эра деч  ончычсо XXVIII курымышто, пайдаланаш тӱҥалыныт. Элыштым нуно Калам манын лӱмденыт» (20 с.). Шумер-влак Саргон Аккадскийын вуйлатымыж почеш чак чумыргымышт деч вара кредалмаште сеҥымашке шуаш тӱҥалыныт. Нуно у деч у мландым шке кидышкышт поген налыныт да тушто илаш верланеныт. «Мемнан эра деч ончычсо 2305 ийыште  Саргон йӱдвелышкыла кугу поход дене миен коштын, тыгодым Мари элым, Эбла кугыжанышым кид йымакыже поген налын». Саргонын пашажым Римуш ден Маништус (тидым палемдыме шуэш: ожно марий-влак коклаште Сергуш, Ануш, Надюш да кӱшнӧ ончыктымо семынрак йоҥгалтше моло лӱм кумдан шарленыт) эргыже-влак, тыгак Нарам-Суэн умбакыже шуеныт. «Аккад державе икте-весышт дене ваш-ваш кредалше  икмыняр  кугыжанышлан шелалтын. Нунын кокла гыч иктыжын – ончыкылык Ассирийын – рӱдышкыжӧ Ашшур ола савырнен» (24 с.). Ассириец-влак Мари элымат шулдыр йымалнышт  кученыт. Мемнан шонымаште «асра» мутшат ассириец-влак дене  кылым кучымо да сеҥен налше у калыкым,  поснак мемнан эра деч ончычсо  13-17 курымласе  виян у пошкудо-влакым, сайлан огыл шотлен аклыме дене кылдалтын.

Эше «цивилизацийын кугу очагше» семын Эламлан тӱткышым ойырымо шуэш. Магидовичмытын  книгаштышт эламит-влакын илышыштым пеш радамлын ончыктымо. Эламит-влак «мемнан эра деч ончычсо 3000 ийла жапыште сӱретлыман (пиктографический)  возыктышым (письмам) шонен луктыныт, а вараже шумер-влакын культур влиянийыштлан кӧра, векат, клинописьышке кусненыт. Нуно элыштым Элтамт манын лӱмденыт. Марий-влак эламит-шамычым пешыже жаплен огытыл да нуным аклымыштым «алама» мут гоч ончыктеныт, шонем.

Чаманен каласаш логалеш: Мари кугыжаныш ден кызытсе марий-влак коклаште кыл улмо але уке нерген йодыш шотышто, а ты йодышыжо марий-влаклан моткоч кӱлешан, Магидовичмыт  нимом  иктешлен каласен огытыл. Тидыжым лӱмынак ыштыме, шонем. Нылле курым ожнысо Мари кугыжаныш ден кызытсе Марий Эл Республик  да марий-влакын илыме моло кундем кокласе кыл нерген ойлымо деч ончыч сайынак шоналтыман. Мутат уке, улшо кыл шотышто мемнан шонымынам радамлын пеҥгыдемден ончыктышо нимогай исторический факт кызытеш уке. Марий-влакын йӱдвелышкыла куснен толмыштым ончыктышо нимогай картат уке. Умылена, йот кундемым руалтен налде, шке влиянийым кумдаҥдыде, кугезына-влак  вес кундемлашке куснен каен кертын огытыл. Тидын годым калыкын койыш-шоктышыжат мыняр гынат молемын, идентичностьшат кеч изишак да вашталтын. Такше  тӱнямбал историйым шымлымаштышт Магидовичмыт ала-могай ик калыкын тачысе кече марте вашталт толмыжым ончыкташ шоненат огытыл. Тиде проблемым Магидовичмытын, Гумилевын  але Российысе моло лӱмлӧ историк ден этнограф-влакын  пашашт  негызеш шерын лекташ  пайдале лиеш ыле, шонем.

Магидовичмытын ямдылыме картыште ужына: Мари кугыжаныш кызытсе Сирий ден Ирак коклаште лийын. Львовысо кӱшыл военно-политический  училищыште пырля тунемме йолташем Марк Азов  Израильыште ила. Икана телефон дене мутланымына годым тудым «эл» манын каласыме шомакем ӧрыктарыш. Тушто ты мут юмын ик лӱмжым ончыкта улмаш. Мый Израиль ден Марий Эл мут-влакым  изишак вашталтен, Израэль ден Мариэльыш савырен, таҥастарен ончышым. Мо шонеда, икгайлык уло вет, кушечын тудо? Марий Эл лӱм ала шукерте ожно кок калыкын пошкудо семын илыме пагыт гычак толын?

Шукерте огыл мый «овда» мут нерген шонкалаш тӱҥалынам. Тиде мут пеш кугу юзо виян мифологический чонаным ончыкта. Шымлызе-влак кокла гыч южышт  шукерте ожно тыгай лӱман племена лийын маныт. Марий-влак кокла гыч южышт шкеныштым  лач тиде племена гыч лекшылан шотлат. Израильыште «Овда» лӱман аэропорт уло. Акрет годсо марий-влак ала юмылан чот ӱшаныше пошкудыштым «овда» маныныт?

Кызыт  чылан гаяк айдеме тукым 3,5 миллион  ий ожно Африкыште шочын манын палемдат. Тыгай шонымаш дене Российысе ученый-влакат келшат. Тушечын еҥ-влак вараже эркын-эркын йӱдвелышкыла куснен толаш да чыла вере илаш тӱҥалыныт. Ученый Н.А.Мажитов тыге ойла: икымше еҥ-влак Урал кундемыш кечывалвелым, Кокла Азий да Казахстан гоч, толыныт. «Акрет годсо финн-угор этнойылме общность Кечывалвел Урал кундемыште шочын» манеш. Мажитовын шомакышкыже тыге гына ешараш кодеш: Аркаим гай ор сынан изирак олаште (городищыште) илыше да финн-угор этнойылме общностьым шочыктышо еҥ-влак ариец лийыныт маныт. Но нуно марий лийыныт манын каласаш нигӧ огеш тошт. Туге гынат лач тыгай шонымашын чын улмыжым американец ден израильтян-влакын у научный шымлымашышт пеҥгыдемден ончыкта.

Н.А.Мажитов ик пашаштыже тыге воза: «… планировко, чоҥаш кучылтмо технике да мумо шун кӱмыж-совла, бронзо кӱзӧ шотышто тӱрыснек келшен толшо ор-городище-влакым Сирийысе Галан кӱкшакалаште (кызыт тудым Израиль оккупироватлен) мумо да нуным кӱнчен шымлыме. Нуным американ спутник-влакын полшымыштлан кӧра мумо, вараже Израильысе археолог-влак шымленыт. Шымлымашын лектышыж нерген материалым Израильысе ик журналыште савыктыме. Тидыже ӧрыктара: Кечывалвел Уралыште да Галан кӱкшакаште  мумо Аркаим типан ор-городище-влак йӧршын гаяк икгай улыт. Молан тыгай улмыштым рашемдашак кӱлеш.» (История Башкортостана. Уфа. 2010. 42 стр.).

Чынак, тиде йодышым рашемдыде кодаш огеш лий. Мемнан шонымаште, толен йорлештарыме Мари кугыжаныш йырым-йырысе племена-влакын шыгыремдылмыштлан кӧра йӱдвелышкыла эркын-эркын куснен каен. Сурт кӧргӧ узгарым, поянлыкым шупшыкташ тунам кок ораван орвам кучылтыныт. Мемнан шонымаште, тунамсе колеснице-влак ик, кок да кум веран лийын кертыныт. Нунын дене сарзе-влак кудалыштыныт, а тынысле пагытыште тыглай орва семын кучылталтыныт.

Йодыш шуко. Акрет годсо марий-влак кызытсе Марий Эл кундемыш да мемнан, эрвел марий-влакын, кызыт илыме Башкортостан кундемыш чынже денак кечывалвелым куснен толыныт мо? Тидыже кузе лийын: у мландым сеҥен налме але шылын куржмо йӧн дене? Тыгай миграций могай пагытыште эртен? Мыняр курым шуйнен? Могай верлаште жаплан илаш чарнен шогаледеныт? Тидын годым могай этнос (калык)-влак дене кылым кученыт? Куснен толмо корнышт могай лийын? Тиштышт могай амаллан кӧра йомын? Ала куснен толмыжак тӱҥ амалыш савырнен? Ала калыкын илен кодмыжак эн кӱлешан лийын? Такше чыла тыгай вашталтышыже кеч-кунамат лийын шога, теве СССР манме тыгай пеш кугу куатан да кумылым куандарен вӱчкышӧ кугыжаныш шинча ончылнынак шаланен пытыш. Калык-влак вер гыч верыш куснылыныт, у мландым сеҥен наледеныт, жап эртыме семын шкештат вий-куатыштым йомдареныт, весын кид йымак логалыныт, изи, кугу, палыме да палыдыме тӱрлӧ азап лиеден. Чолга да тале вождь-влак сеҥымашке шуыныт, нунын лӱмышт историеш аралат кодын, а шуко моло лӱмжӧ тиште укелыклан кӧра мондалтын. Марий-влакын ондак илыме кундемлам кӧмыт айленыт? Тушто кугыжаныш-влакын лӱмышт мыняр гана вашталтын? Чекышт мыняр гана уэмын? Но тугай наста-влакат улыт, могайже деч куштылгын утлаш огеш лий. Тиде шонымашемым пеҥгыдемдыме шот дене изирак примерым ончыктем. Башкортостан Республикын Бирск районыштыжо Кульчубай ял лишне Ошвиче эҥер дек волымаште, эҥер деч 600-800 метр тораште, кугу кӱыштӧ клинопись йӧн дене возымо текст уло. Кунам да кӧ тудым возен – але марте пале огыл.

Ме тыге шонена: Ошвичын кӱшыл йогын кундемже гыч Аркаим велым  мемнан эра деч ончычсо 2-5 тӱжем ий ожно куснен толшо, а тылеч ончыч Тигр ден Евфрат эҥер-влак кокласе кундем гыч толын коштшо «разведчик-шамыч» тыште айлыдыме верым муыныт. Тушто тетла нигӧ илаш ынже верлане манын, нуно шинчаш вигак перныше кугу кӱэш клинопись йӧн дене сералтен коденыт, векат. Ме тиде кугу кӱм тамган скала манына. Пиалешна, тудо але марте аралат кодын. Тамган кугу кӱ мландылан  праван улмым тамга семын пеҥгыдемден ончыкта, очыни. Тиде акрет годсо марий-влакын у мландыште клинопись йӧн дене возымо икымше да пытартыш текстышт лийын  кертын. Шоҥгыеҥ-влакын ойлымышт почеш, Ошвиче ондак утларак кумда лийын да тиде скала марте  шуын. А вараже илен кодшаш верч кучедалмаш тӱҥалын.

Лач Бирск деч да тиде кугу кӱ деч марий-влак, Ошвичын ӱлыл йогын кундемлашкыже да нунын йырысе вер-шӧрлашке шарлен каен,  илаш верланеныт. Тиде – Бирск, Мишкан, Бурай, Балтач, Караидель, Калтаса, Краснокам, Янаул район-влак. Кульчубай, Кужнур (Бахтыбаево) да нунын лишне улшо икмыняр моло ял марий-влакын ала ик эн акрет годсо илемыштлан, а Бирск ала мемнан эра деч ончычак негызлыме икымше марий илемлан  шотлалтыт. Бирск ола тӱрысӧ моло кугу кӱлаштат марий-влакын акрет годсо клинопись йӧн дене возымо текстышт лийын, но серыште верланыше пӧрт-влак нуным ӱмылтеныт, шонем. А Кульчубай ял лишне пеш сайын аралат кодшо текстан кугу кӱ марий-влак коклаште шуко йодышым луктеш. Ала тиде мемнан историйнан вожшо? Тиде текстын ийготшым да тудым кӧн возен кодымыжым рашемдашак кӱлеш. Тиде пашаш  чын патриот улшо специалист-историк-влакым ушыман. Ала тиде пеш кугу да таинственный цивилизаций, шке жапыштыже йомшо Мари кугыжаныш мемнан мландыште кышам коденыт? Акрет годсо мари-влак ала мемнанак кугезына улыт?

Сирий гыч (Мари кугыжаныш-ола олмышто  кӱнчен шымлыме вер гыч) итальян ученый Паоло Маттьен мумо да коло грузовик дене наҥгайыме  клинопись текстан шун табличке-влакым Ватикан клатыштыже шылтен арала. Тидым пален налмекем, моткоч ӧрым. Молан тыге ыштыме? Мари кугыжанышын кугыжаныш библиотекыжын лудын кертме клинопись текстлаштыже улшо сведений тӱнямбал историйым йӧршын вашталтен  кертеш, ойлат тӱрлӧ элысе историк-влак.

 Тӱнян историйжым угыч возымо мо вара? Финн ученый Парппололан Мари кугыжанышын рӱдӧ архивше дене изишак палыме лияш пиал логалын. Тудо тыге ойла: акрет годсо тиде кугыжанышыште 50 процент мутшо финн-угор шотан лийын. Сандене Ватиканын хранилищыштыже шылтен кийыктыме историйыште Мари кугыжанышын, марий-влакын рольышт кугу лийын манын шонаш лиеш.

Историй авалтен шукташ лийдыме. Туге гынат историйын тӱҥ йыжыҥлажым мыланна, марий-влаклан, палыман. Историй мемнам шулдыраҥда, у вий-куатым пуа. Тӱняште пеш шуко калык лийын, нунын кокла гыч шукышт йӧршын йомыныт. Ятыр шӱдӧ моло калык ден наций семынак эблаит, эламит, шумер-влак деч кыша гына кодын. А ме, марий-влак, илена, шочмо йылмына дене мутланена, шкенан акрет годсо мурына-влакым мурена. Ме шукерте ожно шочшо «Кандыра» куштымашнам куштена. Молан ме моло калык коклаш шулен йомшаш улына? Молан ме шке культурынам йомдарышаш улына?

 

А.Ямурзин, философий науко кандидат.

Уфа ола.

П.Шакиров кусарен.  

Опубликовать в Одноклассники