Эртыше Сеҥымаш кече мемнан кундемыште поснак кечан, леве ыле. Кована диваныште шинча, жапын-жапын шыргыжеш, коклан шинчалукшым ӱштылеш. Кугезе уныка воктекем лишемешат, ойла: «Кова шортеш». Ӱдыр уныкаже кова воктене пӧрдеш: «Ковай, каласе, молан кумылет игече семын вашталтеш: то куаныше улат, тунамак шортат. Тый денет мо лийын?» Шоҥгыеҥ порын ончале, илышыж дене палдарыш…
Тений мылам 96 ий темеш. Свердловск кундем, Арти район Пагшал ялыште шочынам. Тӱҥалтыш школжым шочмо ялыштемак тунем пытаренам, кугурак класслаштыже Ӓкӓдрӓ ялыште тунемынам. Визымше класс кокыт лийын: иктыже тошто почто оралтыште тунемын, весыже — тунамсе кевыт верыште шинчыше оралтыште. (Тошто почтыжо – Саркий Шалкиевын пӧртшӧ. Тудым раскулачиватленыт. А кевытше раскулачиватлыме Дмитрий Тюмаевын лийын. – авт.). Мемнан дене икмыняр ял гыч икшыве тунемын. Ятырынже шуко жап тунемын кертын огытыл. Амалжат пале: кочкаш ситен огыл, вургем шотыштат чӱдӧ…
Кудымшо классыште у школыш куснымо. Тудым ик ийыште нӧлтен шуктеныт да 1936 ийыште почыныт. Школ йыр куэм шынденыт. Нуныжо тачат одарланен кушкыт. У школын директоржо Иван Яковлевич Яшкин лийын. Ильика Эсанбаевын (Исинбаевын) вуйлатымыж почеш, «Мичуринын кружокшо» пашам ышташ тӱҥалын. Пушеҥге-влакым Каза кугорем гыч конденыт. Кусарен шындыме кажне кушкылын озаже лийын. Тудо пушеҥгым тырлымыж марте эскерен, вӱдым шавен. Шымше класс шумешке, шымытын гына кодынна, а тунемме ий мучаште эшеат шагал лийынна. Шымияш школым 1938 ийыште тунем пытарышна.
1941 ийыште Могильниково селаште (кызыт Свердлово) МТС-ште тунемынам. Филипп Ватолин дене кобайн дене пашам ыштыме. Мый штурвальщице лийынам. Телым мемнам кандаш ӱдырамашым да ик пӧръеҥым Алапевский тайгаш пашам ышташ колтеныт. Пашаже неле, ятыр гана кылмашат логалын, кочкашат начар лийын. Вес кеҥежым адакат штурвальщицыланак тыршенам. Ты гана фронт гыч суырген пӧртылшӧ Апис Аптиев дене пашам ыштенам. Филипп Ватолинже 1941 ийыште сарыш каен, война мучаште мӧҥгыжӧ пӧртылын. Кинде тургым жапыште пырчым Красноуфимскыш шупшыктенна. Корно уда, лакылан ыле. Имьнылан Пагшал, Сызга яллаште каналташ пуэнна. Икана вӱдышкат пурен каенам. Йӧра ӱдырамаш-влак полшеныт. Тыгак мый, Павел Юшкин, Алипа Семёнова Красноуфимскыш шудым коштыктенна. Тушто тудым тюкыш ораленна да фронтыш колтенна.
Тудо жапыште ик случай тачат шарналтеш. Ола гыч пӧртылмеке, имньым туарышым, мӧҥгӧ марте миен шым шу, правленийыш ӱжыктышт. Тушеч председатель Илья Бакиевын Илья эргыже куржын лектын. А мемнан председательнам кучен наҥгаеныт. Тудым налаш кум ула дене толыныт. Молан кучымыштым тачат огына пале. Тулеч вара председательнам ужын огынал. Илья Бакиевым 1944 ийыште Винницкий область Липовецкий район Борщицкий селаште иза-шольо шӱгарлаште тойымо.
Илья Бакиев моткоч чулым, весела, лӱддымӧ айдеме лийын. Икана ялысе ожо кӱтӱш шем кугу имне пурен. Тудо мемнан имне деч кугурак, шӱй чоҥгатажат кӱкшӧ, йолжо, шӱйжӧ кужу, изирак вуян, яшката лийын. Рвезына-влак тудым кучаш шонен пыштеныт, но тидым ышташ неле ыле,вет имне чумедылын, шкеж деке лишемаш пуэн огыл. Эрге-шамыч икмыняр кандырам иктыш кылденыт да ожо-влакым ик ораш погеныт. Эн писе рвезыже Илья Бакиев лийын. Тудо кӱтӱшкӧ пурен да шем имне ӱмбак, омытам кудалтен, ӱмбакыже пурен шинчын. Варажым ты ожетым ялыш конденыт, вольык шогымо верыш шогалтеныт, тудын дене кошташ тунемыныт. Шем ожо моткоч писе лийын, тудым мемнан имне-шамыч иктат поктен шуын огыл. Лӱмжымат келшышым пуэныт — Крылатый.
Илья Бакиевын эргыже лӱддымӧ да пашаче лийын. Тудын дене Арти районышто пырля ыштенна. Тудым тушечак фронтыш налыныт. Илья танкист лийын, Берлин марте миен шуын, Эльба эҥерыште англичан-влак дене вашлийын.
Арти поселкышто ме заводлан пум ямдыленна. Кажне кечын 500 подвозым ыштыман ыле. 20 минутлан пашаш вараш кодат – тюрьмашкат шынден кертыныт. Кочкаш томам пукшеныт: 100 грамм кинде да ик стакан вӱд. Неле лийын гынат, пашам жапыште да кӱлын ыштенна. Иленна туныктышо Тамара Бусыгина дене. Моткоч поро ыле. Тудо пагытыште туныктышо-шамычлан пум ойыреныт. Но пушеҥгыжым шке пӱчкын кондыман ыле. Весе-шамыч ынышт наҥгай манын, туныктышо тудым кажне кечын оролен коштын. Пӱнчым мӧҥгӧ марте кондымешкына шуко мом чыташ да ышташ логалын.
Икана пум ямдылыше-влаклан клубышто дискотекым эртареныт. Куштымем шуын гынат, келшыше вургемже лийын огыл. Тамара мылам тувыржым пуэн, тыге касыш миен толын кертынам. Тушто пашам ыштыме годым ятыр нелылык дене тӱкнаш пернен. Икана парням тунар чот кылмен, пижшат ияҥын. Пыкше кудашынам, парня гыч вӱрат йоген. Тамара сусырем пидын, а вес кечын адак пашаш лектынам. Мӧҥгӧ кок гана веле миен толынам. Тунамжат кӱчык жаплан гына пурен, ведра пареҥгым гына налын лектынам. Варажым имньылан шудым грузитленна да мӧҥгеш тарваненна. Пум пӱчмаште мемнан ял гыч эше кок ӱдырамаш лийын. Иктыже мый денем пырля каен, а весыжым милиций кучен наҥгаен. Тетла тудым иктат ужын огыл. А мылам сайын пашам ыштымемлан куэмым пӧлекленыт. Тудын гыч марий тувырым ургенамМый комсомолыш сар деч ончычак пуренам. Сандене шкем шот-рат дене кучаш кӱлын.
1942 ийыште шошым повесткым кучыктеныт. 27 ӱдырым погеныт, но фронтыш шке кумылын каяш шонышо тылечат шуко лийын. Нуно военкомат омсашкат тӱкаленыт, сарыш колташ йодыныт. Медицине пашаеҥ-шамыч мемнам тергеныт, фронтыш каяш йӧршылан шотленыт, эреак ямде лияш кӱштеныт. МТС-ште пашам ыштем ыле. Ӱжмышт почеш куржын толынам, но вараш кодынам. Группо фронтыш каен. Вес телым мыйым Ачит район Ольховка ялыш Афанасьевский разъездыш пашаш колтеныт. Ачит посёлкышто сборный пункт лийын, салтак-влакын полкышт шоген. Теле йӱштӧ ыле, 40 градус. Илаш верым пыкше мумо. Ольховка ял воктенсе чодыраште пум ямдыленна, пырням складыш шупшыктенна.
Сар жапыште ятыр вере пашам ышташ логалын. Пум Алапаевскыште, Ивдельыште, Башлакулышто ямдыленна. Нелылыкым ятыр чыташ, ужаш пернен, шарналтемат, шортын колтымо шуэш. 1945 ийыште кеҥеж мучко черле киенам, коштынат кертын омыл. Тау авамлан, йол ӱмбак мыйым шогалтен кертын.
Школым тунем пытарымеке, Анна Александрова йочасадыште пашам ыштен. Сар деч вара шорык фермым, вара кайык фермым вуйлатен. Марийже Эльдыбай Александров сар деч ончыч Пагшыл школышто туныктен, варажым Красноуфимск район Юа селаште пашам ыштен. Тушечак тудын фронтыш нангаеныт. Нелын сусыргымеке, мӧҥгыжӧ пӧртылын, ешым чумырен, но ӱмыржӧ кужу лийын огыл. Анна Кугу Тавраш каен, тусо школышто пашам ыштен, варажым пӱрымаш тудым Казахстаныш шумеш наҥгаен. Тушто, сулен налме канышыш лекмешке, Белоглиновка школышто тыршен. Варажым Красноуфимск район Одосола ялыште кугурак эргыж деке илаш пӧртылын. Кум икшывыже чыланат тунемше улыт.
Анна ковайым ончалат да коча-кована-влак верч кугешныме шуэш. Нунылан кӧра ме тыныс кава йымалне илена. Таум ыштен, айста нуным умбакыжат шарнаш тӱҥалына.
Л.НИКОЛАЕВА.
В.БАКЕТОВ.
(Фотом А.Александрован еш альбомжо гыч налме.)
Снимкыште: Анна Александрова ден Эльдыбай пелашыже.
