Ик вашлиймаш годым Республикысе калык кидпаша тоштержым вуйлатыше Татьяна Матвеева деч колаш перныш:
– Чыла возымым почеламут манаш огеш лий. Мыланемат, Йошкар-Оласе йочасадыште ыштымем годым ньога-влаклан марий йылме дене занятийым эртараш, мут-влакым поче-поче ушен, почеламут семын ятыр серкалаш пернен.
Кугурак ийготан-влак шарнат, кодшо курымын 90-шо ийлаштыже, марий толкын ловыкталт кайымеке, школлаште да йочасадлаште, эсогыл, Йошкар-Олаште райрӱдылаште марий йылмым туныкташ тӱҥальыч…но томаша: нимогай учебник, программе, методичекий полыш уке. Тыгыде почеламутым, йомакым, физкультминуткым, писылудышым туныктышо-влак шкеак возаш пижыч. Надежда Ильина, Любовь Сергеева (Волжский, Карай), Татьяна Очеева (Параньга, Олор), Лариса Иванова (Медведево, Руэм), Нина Иванова (Коркатово), Зинаида Веденеева (Морко, Токперде), Зинаида Ермакова, Дина Рычкова (Шернур, Марисола) да шукын молат – шке жапыштыже «Ямде лий» газетын юнкоржо лийыныт, сандене мастарлыкышт ситен, усталык пашаштым йочалык поэзий манашат йылме савырна.
Таче ик тыгай автор дене палымым ыштена. Тиде Советский район Кодам ялысе «Матрёшка» йочасадыште ятыр ий тыршыше Ольга Эльтемерова. Шкеж нерген тыге воза:
– Возымо пашам школышто тӱҥалтышым налын ыле. Марий литературым туныктышо М.Г.Делянов «Йошкар-Ола» почеламутем «Ямде лий» газетыш колтен. Савыкталтмекыже лудынам да, ынде мыйым еҥже мом ойла манын, пеш вожылынам. Тетла почеламутым еҥлан ончыктен омыл, тудо мыйын чон шонышем лийын, а тидым чылалан палаш нимолан манын шоненам.
Жап эртен, 1981 ийыште Н.К.Крупская лӱмеш марпединститутын филологий факультетысе руш да марий йылме ден литератур отделенийжым тунем лектынам. Чаманаш логалеш, тунемме годым нимогай литружокыш коштын омыл. Марий университетын студентше-влак дене пырля икмыняр вашлиймашым эртаренна ыле. Валентина Изилянова, Вячеслав Абукаев, Вадим Илларионов, Василий Крылов да молат лач тунам шке возымо пашаштым шуареныт.
Йоча шочмеке, паша корнем йочасад дене кылдалте. Пӱрымаш мыйым Туныктышо-влакым усовершенствоватлыше институтышто курсым эртымем годым В.Ф.Сапаев дене вашлийыктен. Тунам Василий Федорович ятыр кӱчык почеламутемым, физкультминуткым возен нале. 1990 ийыште лукмо «Йоча садыште занятийлаште эртараш келшыше дидактический да моло модыш» книгашкыже пуртен. Пеш кугу тау Василий Фёдоровичлан. Тыге усталык корнем йочасадыш коштшо икшыве-влаклан возымашке савырныш. Материал-влак «Ямде лий» да «Кугарня» газетлаште, «Кече», Марий образований институтын лукмо журналлаште савыкталташ тӱҥальыч. «Икте гыч лу марте» (1999 ий), «Йочасадыште пайрем-влак» (1999 ий), «С.Г. Чавайн – йочасадыште» (2001 ий) книга- влак савыкталт лектыч. «Кече» журнал «Сурт-вольык ден кайык, янлык-влак нерген тушто-влак» изи книга семын печатлыш. Книга лукмо пашаште мыланем кугу полышым акам, марий йылмызе, шанчызе, филологий шанче кандидат, доцент, Марий АССР-ысе тӱвыран сулло пашаеҥже З.К.Иванова пуэн шоген, тудо пединститутышто тыршен. Тунам шочмо йылмым туныктымашлан пеш кугу тӱткыш ойыралтын, школышто да йочасадыште марий шӱлышан паша шолын, Марий Элыштына пеш шуко паша ышталтын. Куанен шарнаш веле кодеш. Чаманен каласаш логалеш, кызыт тиде паша йӧсынрак вораҥ толеш.
Йоча-влаклан возымо да научно-практический конференцийлаште выступатлыме пашамым аклен, 2008 ийыште районышто «Идалыкын воспитательже» лӱмым да Марий Эл Республик президентын грантшым «Воспитатель» номинацийыште налынам.
Почеламутым возаш жап да шӱмын йодмыжо кӱлеш дыр. Пагытым шижын шукташат огеш лий, ынде нылле ий туныктымо да воспитатлыме пашаште тыршем, кеч шукертак сулен налме канышыште улам. Ялыште у еш шагал чумырга, сӱан йӱкат пеш ок шокто, изи ньогажат шагал шочеш. Школын да йочасадын пӱрымашышт куандарыше огыл. Тений мемнан йочасаднамат школ дене ушат, икшыве-шамыч ик группылан ситыше веле улыт.
Ончыч интернет да сайт кажныжын лийын огыл, сандене возымо материалым шагал еҥ лудын кертын. Кызыт илыш ялыштат саемын, йоча- влак йол ӱмбаке шогалыныт да ӧрдыжтырак илат, вольыкымат шуко огына ашне, телефон полшымылан кӧра йолташ-влак дене кылнажат пеҥгыдырак, мутымат чӱчкыдынрак вашталтена, ваш-ваш саламлена. Шонкален шинчашат жап сита.
Мый почеламут корныла дене утларакшым саламлымаш шомакемым, шонымемым почын пуэм. Тыге у почеламут шочеш. Интернет полшымо дене тӱрлӧ конкурсышто усталык виемым тергем, йодмо темылан келшыше мутпогемым аудио але видеороликыш савырем. Тиде паша шкаланат оҥайын чучеш, весе-влакынат пашаштым колышташ да аклаш кумыл лектеш.
«Муро – илыш вий» почеламутемым Кодам ялын Молодёжный урем пайремыште лудынам ыле. Лудын пытарымекем, ялысе тӱвыра пӧртым вуйлатыше Виктор Ачибаев лишеме да «Мыйын вуйыштем тиде почеламутлан сем йоҥга» мане. Виктор Петрович семым келыштарен, Аксар эргым аранжировкым ыштен. Муро марий радиошто йоҥга. Илен-толын, вес мурат шочеш дыр, Юмо веле полшыжо. Мыйын чыла возымем «А чон ӱжеш чоҥешташ…» лӱман тетрадьышкем вераҥдалтеш.
Йоча-влаклан ом возо манаш огеш лий, возем. 2008 ийыште Марий книга издательстве «Модын воштыл кушкына» книгам печатлен луктын. Возымемым книгашке чумыраш Валентина Изилянова, Надежда Никитина да Светлана Григорьева-Сото полшеныт, нунылан пеш кугу тау. Ӱшанем, тиде пытартыш книга огыл чай.
Возаш шонышо эре воза, кеч тудо самырык але илалше. Кажне айдеме шке шӱм йодмо пашажым ыштен ончышаш, шонем. Тидлан кузе гынат жапым муын моштыман, тӱҥалашат ӧрканаш огеш кӱл, а тӱҥалме паша умбакыже корным муэш.
ОМО
Ну молан гын пытыш омо,
Кушко тудо кайыш, йомо?
Тышке-тушко савырнем,
Пуйто омым авырем.
Эх, молан гын омо сырыш,
Толын шӱлык тиде верыш?
Тупыш, оҥышко возам,
Ӱжым малтыше озам:
Почылт кайыш шӱмын сусыр,
Шокшо шартыш лие тӧрсыр…
Рвезе жапыш пӧртылнем,
Тудым угычын ужнем…
Колын омыл йӱкым весым,
Шижым лачак чонын йӧсым:
Кайышым ок лий пӧртылташ,
Лучо уш гыч кудалташ.
Ужмо омо кодшо омыш,
Ярсыш тыйын шокшо помыш.
Угыч весым вашлият,
Чот йӧратыме лият.
Трук авалтыш омо тамле,
Уш лыпланыш, лие ямле.
Шӱм пералтыш пеҥыжде,
Йӱд эрталыныс шижде…
Илыш – мундыра
Шӱртӧ ярым лие кужурак,
Илыш мундыраже утыр чумырга…
Писын але эркын путырак
Кече алашала ончыко тӱрга.
Южо кечын шӱртӧ тована,
Чотак пышкемалтын, йӧсын пӱтырна.
Ожсо ойжым шарныш кована:
– Пешакак вашкет гын, илыш пӱгырта…
Южо кечын мечыла пӧрдеш,
Ӱлыкӧ, шиждеак, угыч камвозеш.
Шылын йомын, уждымо кодеш.
Кормыж ден пуракше лайыкын возеш.
Южо кечын верыштак кия,
Сылне мундыраже койын шапалга…
Тӱсшӧ йомын, пурыш мо ия?
Йолгышо когаршын лийычыс алга…
Илыш шӱртым кудым ойыраш?
Сайын пӱтырналтше ӱмырым ышташ?
Кӱжгӧ лийже, ярымлыме раш,
Ок кӱл кӱрышталтше, пеҥгыде лийшаш.
Пелашем
Шӱмбелем, моторем, чеченем,
Шулдырем, пелашем, шӱлышем.
Шӱмыштем аралалын ашнем
Курымаш мӱкшача пӱрышем.
Шочылденна тӱняште илаш,
Йырымваш куанал пеледаш.
Икмардан, уло оҥ ден(е) шӱлаш,
Пиалнам чаманыде шеледаш.
Воктенет чылажат умылем,
Сусырет юзыла паремдем.
Кӱдынет илана кумылем,
Тӱрвыштет тӱрвемат шеремдем.
Ӧндалал, шыматем кайыкем,
Пеледешыс садланак пыжаш.
Тӱзата илышнажым игем,
Юзо вийым полшале шижаш.
Ӱштылам ты шижмашын «укем»,
Кораҥдем шем-шемалге чиям.
Ӱмыраш патыръеҥ Эчукем,
Курымеш Саликатак кодам.
Шарнеда?
Таче садыш эрденак вашкем,
Сай ешем ден пырля вет лийнем.
Угыч тушко корнемым тошкем,
Чукаемым моткочак ужнем.
Кумыл нӧлтын ньогам вашлиям,
Чоным почын, эре мутланем.
Ныжыл, шерге авада лиям,
Ужын шыргыжмым, вик лыпланем.
Чинче пырчым вӱчкал ашнена,
Нӧргӧ кушкылла э- эркын нӧлтеш.
Ӱдыр – шерге, ушан шонена,
Эрге – патыр, шотанак лиеш.
Лач воктеке, шиждеак пызна,
Оҥ пеленак, ыралын улна,
Шӱм шокшеш кушкылден илана.
Ваш шижмашлан иктаж кӧрана…
Ой, кузе чаманем мундырам,
Мутшо вӱдла йога шыргыктен!
Тул шинчаште ок йӧрӧ арам,
Кидше чот ӧндалеш ырыктен…
Ушым, вийым тӱшкаште поген,
Мӱкшын ешла келшен илена.
Чак пырля эҥерталын шоген,
Кӱлмым илышлан раш палена.
Эркын шулдырышт кушкын шога,
Шерге садым кодал каеда.
Ӱмыр корно ийготым пога,
Мыйым кеч, ӱшанем, шарнеда…
Савыкташ Л.СЕМЕНОВА ямдылен.
