Марий калык погын МЕР КАҤАШ

Вияҥден толын гына арален кертына

Тенийсе идалык мо дене ойыртемалтын? Марий Эл Республикланна 100 ий темме дене. Тынар ий мемнан у сынан кугыжанышланна. Адакше Марий калыкнан XI погынжо эртыме дене. Кок кече калыкнан ӱшан еҥже-влак кодшо погын деч вара мо ышталтмым иктешленыт да ончыкылан корным рашемденыт. Каҥашымаш тӱҥ шотышто темлымаш семын эртен. Погынын резолюцийыштыже тидым кумдан иктешлен ончыктымо гынат, темлыме гыч пеш кӱлешаным палемден кодаш мондымо: мемнан корнына, калык семын аралалт кодаш полшышо сай койышнам (тышке-тушко лупшалтдымашнам, таза йӱлам кучымынам) шуен, тачысе илышын пеш писын вашталт толмыж дене ушен, ончыкыжо аралалт кодаш веле огыл, вияҥаш полшышо лийшаш.

Адакше шуко-шуко темлымаш кумдан иктешлен ончыктымашеш йомшаш огыл, а илышыш пурталтшаш. Кузе да кӧ тидым ыштышаш? Тудын шукталтмыжым кӧ тергышаш? Оньыжа, Мер Каҥаш, Марий калык погынын делегатше-влак да калык кокласе кыл погын жаплан веле огыл, а вес погын марте пашам ыштышаш да кӱлеш годым кучем кӱкшытыш лекташ негыз лийшаш. Теве мо нерген кутырена, ончычсо мутланымашнам шуен, Марий калыкнан XI погынжын Морко район деч делегатше, «Передовик» ялозанлык артельын председательже Ю.А.ИГНАТЬЕВ дене.

Нелемеш огыл, нелылыкым луктеш

— Юрий Арсентьевич, кызыт мер паша нерген мут лекмеке, чӱчкыдынак жап укелан, илыш нелеммылан вуйым шийыт. Да палемдыме пашан шукталдымыжымат тидын денак кылдат.

— А мер пашан кӱлешлыкше кушеч лектын, шонеда? Айдеме тукым эркын-эркын (эволюционно) кушкын толмыж жапыштак тӱшкаш погынаш тӱҥалын. Вияҥме шонымаш денак кугыжанышым ыштеныт. Кугыжаныш кӧргӧ илышым, тӱрысшак огыл гынат, калык шке семынже шуктен гын, тӱжвал (тудым аралыме дене кылдалтше да моло) илышым – кугыжаныш. Но ме сайын палена: кеч-могай кугыжанышым тӱҥ шотышто ты калык гычак лекше еҥ-влак вуйлатат. Туге гынат тиде вуйлатышыже южгунам мо кӱлешым умылен ок шукто да шке семынже ыштылаш тӱҥалеш. Тыгай экшык ынже лий манынак, калык коклаште мер толкын-влак шочыныт. Нуно калык верч шогеныт да тудын илышыжым саемдышаш верч тыршеныт. Но илыш вашталтме дене мер толкынын йодмашыже тугаяк кодеш гын, тудо илыш йодмашлан келшен ок тол. Эсогыл кугыжаныш йодмаш денат келшыдымашке пура. Теве кушеч нелылыкше лектеш. Илыш нелемеш огыл, а йодмаш нелылыкым луктеш. Тиде йодмашыже шукырак палыме, опыт веле огыл, а кугурак шинчымаш кӱлмӧ дене кылдалтын. Кызыт илыш писын вашталт толмо пагытыште – поснак. Уке гын ала-куштыжо ме шеҥгелнат кодына.

— Шочмо йылмынам арален кодымо шотыштат?..

— Да. Ондак лийын Совет Ушем, да тушто тӱҥ йылмыже – руш. Эше лийыныт 100 утла калык ден национальность. Да кажне калыкше йылме наукым, рушла гыч кусарен, шке йылмыжлан келыштарен. Писатель-шамычат  утларакше, руш автор-влакым лудын, икгаяк тематикылан возеныт. Чылажат кугурак калыкым ончен ышталтын. Да кеч-могай калыкын Совет жапыште шуаралт кушшо представительже дене кутырен ончо – шукышт мемнан семынак шонкалат. Ме ик мораль почеш кушкынна. Да илышыжат ик семынрак каен. А кызыт тӱня илыш туге чот писештын, икте-весым ончен тунеммын кӱлешлыкше утыр иземеш. Да тугай жап толын шуын кертеш – руш йылмыланат лӱдыкшӧ лиеш. Элнан президентше Владимир Путинат тидым шылтыде ойла: вес элла гыч влияний чот толеш. Тидыже мемнан йылмыланат эҥгекым ыштен сеҥа. Тудын деч утлаш шонен, йылмышкына пурышо йот мутлам (компьютер, роутер, онлайн да молымат) тӱвыт марлаҥден туныкташ тӱҥалына мо? Тидым ыштенат кертына дыр, но йот влиянийже эше ончыкырак каен колта. Тыге ме вараш кодына. Шоненак але уке, но самырык тукымнам вес тӱрлӧ образованийым налаш шӱкена. Молан? Илыш нелеммылан огыл, а нелылыкым лукшо йодмаш кушкын толмо тӱняште илен кодшашлан.

— Умылет гын, умыло, уке гын умылаш тунем, маныда?

— Мемнам, Российыште илышым, кугу тӱняште кузе маныт, паледа? «Руш маска». Эше ешарат: «Маска гаяк эрын тарванылше, но чытыше…» Но тидын годым икте деч шекланат: «Тудо помыжалтеш гын, туге ончыкта!..» А марий калыкнан койышыжым ончалына гын?.. Могай ме чытыше улына! Айста ончалына: руш калык тыгай чытыше манына гын, могай калык деч тудо тидым налын кертын?.. Теве «Россия 24» телепередачыште кумдан палыме писатель-публицист Александр Проханов, кинорежиссёр-сценарист Никита Михалков чӱчкыдынак выступатлат да руш калык нерген мер шонымашым пеҥгыдемден ончыкташ тыршат. Но нунат ынде руш нерген веле огыл, а руш цивилизаций нерген ойлат. А руш цивилизаций руш национальность дене гына кылдалтын огыл, а чумыр Россий калык тӱшка (общность) дене. Вет цивилизаций манмыже ик руш калык веле огыл, тидын шотыштак моло – марий (але финн-угор), тюрк калык — негызеш ышталтмым ончыкта. Касвелне «руш маска» манмыштат тиде тӱшка денак кылдалтын. Тыгак меат США-се еҥ нерген ойлена гын, «американец» манына, кеч тушто тӱрлӧ калык ила. Нунат мемнам иктеш «руш» маныт.

Шуко еҥанымат тӱсдымыш савыра

— Но тыге манмаште чынжат уло: Российыште шагал еҥан калык-влакын шочшышт рушаҥ толыт.

— Кызытсе илыш да Касвел влияний тышке утларак шӱкат. Российыште илыше чыла калыклан тӱжвач пурышо йодмаш (вызов манмет) утыр кугем толеш. Нелылыкым лукшо тиде йодмаш кушкын толмылан кӧрак национальный тӱсым йомдарымашке шӱкышӧ, икгайыш савырыше вашталтыш (унифицирований) виян кая. Тидыже шагал еҥан калык ден йылмылам веле огыл темда, шуко еҥанымат тӱсдымыш савыра. Национальный ойыртем верч тыршымашым кӱлдымыш луктеш. Тиде темдымашыже Касвелым веле огыл, Эрвелымат утыр шижалтеш. Российыште 146 миллион утла еҥ ила гын, Китайыште гына – 1 миллиардат 300 миллион утла еҥ. Ужыда, руш цивилизацийлан могай лӱдыкшӧ лийын кертеш. Тудат руш ойыртемжым (идентичностьшым) йомдарен сеҥа. Тидым элнан вуйлатышыже ок шиж, шонеда? Таклан огыл Россий калык тӱшкам ушышо общностьым ыштыме нерген шокта. Уке гын тӱжвач пурышо йодмаш ваштареш кузе шогал сеҥет. Россий президентын пытартыш пресс-конференцийыштыже ойлымыж почешат, Россий обществын ушнымашыже шижалтеш.

— Но тидыже элым йӧратыме патриотизм шӱлыш нерген ойла огыл мо?

— Да, но тиде шӱлышыжӧ руш калыкын веле огыл, марийынат, молынат тӱшка але Россий патриотизмыш савырнен. Тидын годымак Российыште мер илыш (общественный строй) мыняр гана вашталтын, а ме, марий калык, эре лийынна. А молан кӧра илен лектынна? Шке ойыртемышланна кӧра: ме чытыще, санденак тышке-тушко лупшалтдыме, йӱланам шуктен толшо да саклыше улына. Нине ойыртемышнам пален, нуным вияҥден, нелылык кушкын толмо тӱняшке мо кӱлешым умылен пурена гын, аралалт кодаш йӧнна ок йом. Унификаций але глобализаций манмет каят гынат, нигунам чыла ушен пытараш огеш лий, садыгак ойыртемышна кодеш. Но шоныдегеч, шкенам тиде тӱнялан кочкаш пуэна гын, вес калыкышкат савырнен кертына. Кеч тушкыжат шке ойыртемышна денак пурена.

Молыланат кӱлеш лийын кертеш

— А йылмынам арален коден кертына?

— Но кӧ деч ме тудым аралена? – тыге шындымем шуэш ты йодышым. Китаец-шамыч дечын, американец-шамыч дечын?.. Нигӧат шолышт огеш керт гын, кӧ деч тудым аралаш? Аралаш огыл, вияҥдаш кӱлеш тудым. Аралаш манмым коден, шочмо йылмым кузе сайынрак вияҥдаш лийме йӧным Россий сообществылан темлаш кӱлеш. Тӱжвач пурышо йодмашын задачыже весе гын, йылмым вияҥдымынат весе. Мутлан, чыла цифровизацийым марий йылме дене ышташ тӱҥалына гын, тудо чынжымак вияҥаш тӱҥалеш да манмыда семынак аралалт кодеш. Уке гын уло тӱняште тиде англичан йылме дене ышталтеш, садлан руш йылмыланат илен-толын лӱдыкшӧ лиеш. Кызытсе тӱняште, кызытсе ситуацийыште шочмо йылмым кузе вияҥдаш лийме йӧным пуэн кертына гын, тидыже весе-влакланат пайдале модель лиеш ыле. Тунам ме икымше радамыште лийына.

— Сай шонымаш, но тидым ышташ – манаш веле.

— Да, куштылго огыл. Йылмынам аралыме йодышым, тиде мутымак кучылтына гын, кок ужашлан – технический ден идеологическийлан — шелаш кӱлеш. Технический манмыже мом ончыкта? Уло мемнан тале компьютерщик-лингвист Андрей Чемышев. МарНИИЯЛИ-н дисциплине-влак кокласе шымлымаш лабораторийыштыже тырша. Могай кугу пашам тудо шуктен: электрон книгагудыш 5 тӱжем утла савыктышым пуртен, йылме корпусыш 20 миллион муткучылтмашым чумырен. Вот тиде технический ужашын ик шӧрынжӧ – тачысе илышлан келшышын марий йылмым вияҥдымаш.

Но ме тидын дене гына серлагена гын, тудо ончыкыжо оккӱлышкат лектын кертеш. Сандене кокымшо ужашыжым, идеологическийжым, ончалман. А молан мемнан марий йылме кӱлеш? Марий юмыйӱлам тыге арален коденна гын, тудо мыланна веле огыл, молыланат кӱлеш лийын кертеш. Юмын ойым марий йылме дене пелештымыжак отышто ойыртемалтшын, вийым пуышын йоҥгалтеш. Уло тӱня тидын дене пайдаланен кертеш. Вес йылман-влакат отышто Юмылан марла пелешташ тӱҥалыт гын, илышышт сайрак, а тӱня порырак лийыт. Вот тиде идеологический ужашын ик шӧрынжӧ.

— А вес шӧрынжо могай?

— Шкенан Юмыйӱланам тачысе кече марте арален коден кертынна гын, ме пеш ожнысо калык улына. Тугеже мемнан йылмына тӱняштыжат ончылно але кӱшнӧ лийын. Тиде историйнам палаш тӱҥалына гын, йылмынам арален кодымаш мемнан лӱмнерна дене кылдалтше пашаш (руш манмыла, дело чести) савырна. Мемнан йылмына ала-кӧн шонымыж почеш (руш манмыла, по прихоти) шочын огыл. Калыкна пӱртӱс лоҥгаште шуаралт кушкын. Юмылан лачак мыланна, мемнан йылме дене, отышто пелештыкташ кӱлын. Да ме тудым арален кодышашлан кызытсе илышын йодмашыж почеш вияҥден толшаш улына. Тидыже мемнан лӱмнер але чап дене кылдалтше пашаш веле огыл, а порысыш (долгыш) савырнышаш.

— Тидыжым кузе ышташ лиеш?

— Адакат ойыртемалтше койышланна эҥерташ кӱлеш. Илыш мыланна кызыт могай шӱкалтышым (тенденцийым) пуа, тудын дене гына каена гын, кугу чаракыш миен тӱкнена. Кызыт кеч-могай кугу паша йӱмаш-кочмаш да тулеч моло шоу дене мучашлалтеш. Тидыже южгунам шыдымат луктеш. Тыгай койыш мо калыкланна илен лекташ полшен? Уке, весе: таза илыш-йӱла, пеҥгыдылык, ваш-ваш пагалымаш да полшымаш, икте-весылан ӱшанымаш, порылык. Эсогыл калык погынышто секций еда каҥашыме годым тачысе илышыш таза илыш-йӱлам шыҥдараш кӱлмӧ нерген ик гана веле огыл ойлышт. Чынжымак, кунам таза йӱла почеш илет, тунам шонкалымашыжак яндар лиеш. Весыланат полшымет шуэш. Шалаш колтышо йодмаш почеш кайыман огыл, пашаш у шӱлышым пурташ тыршыман. А тидым айыквуя гына ышташ лиеш.

Иктеш чын корным ойырен налман

— Эртыше калык погыным кузерак акледа?

— Мый тудым технический сынан погынлан шотлем. Тыге чучо, пуйто ме тушко Оньыжам сайлаш гына погыненна.  Пуйто тудо мемнам утарен кода. Чыла ӱчашымаш Оньыжа йыр кайыш. А темлымаш темлымаш денак кодо. Оньыжаже мыланна символ семын гын, Мер Каҥашыжын рольжо могай? Мер толкын манына гын, тудо калыкын илышыжым саемдышашлан ышталтеш. Адакше Россий президент Владимир Путинат тидым ик гана веле огыл палемден. Ты йодмашлан келшен толшашлан Мер Каҥаш шкеж деч кугунрак йодшаш. Тудын пашаже кызытсе илыш дене келшен толшаш. Ты жапыштак палыман, кушко эрла илыш кая.  Тиде палыме лиеш гын, тыгай йодыш ок лек ыле: 50 ий гыч марий калык пыта але уке? Калык нигунамат ок пыте, тудо вашталт кертеш, йылмыжым вашталтен кертеш. Тунам калыкым йылмым палыме могырым огыл, а генетически ончаш логалеш. А ме кызыт шукыж годым йылмым, кутырымым арален кодымо йодыш дене гына серлагена. Лийман марий калыкын негызше, рӱдыжӧ. Мо гыч тудо ышталтеш, кӧрго вийже могай? Тидын дене тачысе кечыш пураш кӱлеш.

— Тыште Мер Каҥашым пеш кугу паша вуча. Да тудым веле мо…

— Вес семын ок лий, вет мер организаций-влакак калык нерген шонышаш улыт, кугыжаныш семынак. Кугыжанышат шке калыкшым ешарыме, илышым арален кодымо нерген шона. Тӱжвачынла лӱдыкшӧ улмо годым – поснак. Эл кӧргӧ шапаш (резерв) эре виян лийшаш. Ты могырым ончалаш гын, Мер Каҥаш ик эн тӱҥ организаций лийшаш. Тугеже тудо шке ончылныжо шогышо задачым умылышаш. Марий калык вияҥ кертше манын, эл да республик кӱкшыт гыч ончен, шке ыштышашыжым радамлышаш. Оньыжанат умылымашыже тыгай лийшаш, шкенжым символ семын гына кучышаш огыл. Шоналташ гын, мыняр Оньыжана уло! Нунын посна ушемыштым ышташ лиеш. Ме кызыт тугай мунлылык нерген кутырена — молан нунылан иктеш погынен шинчын каҥашаш огыл: мом ыштыман, кертына мо?.. Но кунам тыге ышталтын? Тугеже ме Оньыжам кугу шонымаш денак огына сайле.

Але ме карт кугыза-влакым эн мунлылан шотлена. Нуно Юмо дене пелештен моштат. Тугеже кугурак Сандалыкыште, Мландыште мо ышталтеш, умылышаш улыт. Тошто марий ой негызеш калыкым, поснак самырык тукымым, чын шуарен кушташ лиймым палат гын, молан тидым савыктен лукташ да туныктымо пашаште кучылташ нуно таратышаш огытыл? Ончыза, тиде илышыште вияҥ толаш чыла йӧнна уло: Оньыжа, карт кугыза, учёный-шамыч… Нунылан иктеш чын корным гына ойырен налман.

— Могайым?..

— Тыгодым теве мом шотыш налман. Тӱня вияҥеш посна закон дене. Тиде тӱняште Россий эл уло. Тудат илышыжым посна закон дене виктара. Меат марий калыкын вияҥме корныжым тидын гоч ончышаш улына. Тидлан гына келыштаралтман огыл, адакат шкенан ойыртемалтше койышнам вияҥден толман. Да туге, тек тудо весыланат вияҥ толашыже полша. Тунам ме ойлен кертына: марий калыкна – кугезе финн-угор кундемыште (а тудо Российын кугу ужашыжым айлен) ончычсылак ончылно. А тидым ты кундемысе ола ден эҥер-влакын лӱмышт марий этимологиян улмат пеҥгыдемда: Москва, Волга (Юл), Вологда, Кострома да молат. Ме тидым мондышаш огынал, ме тидлан келшен толшаш улына.

Иктешлаш да илышыш пурташ

— Эртыше погын технический сынан лийын манда гынат, тушто каҥашымашат ыле, темлымашат ятыр лие…

— Лие, но мо ышталте? Вет секцийлаште темлымым чумырен иктешлаш да илышыш пурташ кӱлеш. Но кӧ тидым ышта? Оньыжам сайлыме, Мер Каҥашым чумырымо, делегат-шамыч мӧҥгышкышт кайышт да чыла. Вес погын марте ныл ий мучко Мер Каҥаш посна, калык посна илат. Нунын кокласе кылже огеш ыштыс. Санденак темлыме гыч можо шукталтеш? Мер Каҥашын тидлан вийже сита мо? А ок сите гын, погынышто лукмо резолюций ышташ шонымо нерген яра декларацийыш ок  савырне? Тугеже темлымым иктешлыме гына шагал, тудым могай сферылан келшен толмо шот дене шеледаш да кугыжанышын посна структурылашкыже шукташ кӱлеш. А ончыкыжо илышыш кузе пурталтмым эскераш. Тидыже — Мер Каҥашын пашажыс. Да тудын калык дене кылжат пашам ыштышаш. Вет шкежат калыклан полшаш манын чумыралтын. Тыге гына ме шкенан калыкна ден йылмынам, вияҥден толын, арален кертына.

Юрий ИСАКОВ

Авторын фотожо

 

У ий салам: МОРКО

Куголя идалык мучашке лишемеш. Тудо шӱдырмужаҥыш  (гороскоп) почешат улан да шотлан толшо лийшаш ыле. Но калыкнаже ончыч гороскопым огыл, а пӱртӱс палым эскерен. Меат тудым шотыш налаш огына мондо. Да пӱртӱс пале почешат, идалык шурнан да саскан лийшаш ыле. Тыгак лие. Но ты пале ожно сайынракат шукталтын дыр, кызытше тӱнямбал шӱкалтыш (тенденций манмет) вашталтмылан да айдемын мландым пудыратылмыжлан кӧра весештын тудо. Утларакше тыршымыланна кӧра сай лектышыш шумо – шурным куштымо шотыштат, кормам ямдылымаштат да, мутат уке, вольык озанлыкыште.

Но ме пӱртӱс палым ончыкыжат эскерена. Да эскерымына почеш, шушаш ият сай лийын кертеш. Тушто ме ик-кок палым шекланен шуктышна — ончалына, кузерак шотлан толеш. Но ме сайлан ӱшанен кодына. Да шкенан велымат вийым пышташ, ончыл технологийлан эҥерташ шонена.

Шушаш ийыште Ӱшкыж идалык лиеш. Ӱшкыж пеҥгыде, патыр манына. Тудын деч тыгай койышым налын, чылан тыршаш тӱҥалына гын, тыршымына арам ок лий. Марий Элыште илыше чумыр калыклан, поснак марий калыклан, шкенан кундемыште илыше да озанлыкыште пашам ыштыше-влаклан У ийыште Ӱшкыжын гаяк пеҥгыде тазалыкым тыланем. Ты вольык турарак койышан гын, марий калыклан эше умылымашым тыланыме шуэш. Тиде кок койыш да пашам йӧратымына мыланна ончыко каяш полшат. Пиалан лийза!

Ю.А.Игнатьев,

«Передовик» ялозанлык артельын председательже

 

 

 

Опубликовать в Одноклассники

Добавить комментарий