Журналистлан ыштыме пагытыште кумшо гана ынде калык перепись нерген возем. Тений эшежым переписчик лияшат келшенам. Уло элнам ик тылзылан авалтыше кампаний тӱҥалме деч ончыч марий ончылъеҥ-влакым кызыт поснак тургыжландарыше ик йодышым газетыштына тарватыде огына керт. Калык перепись – тиде Российын портретше, маныт. Кеч кажне гражданинын портретшым паспортысо данныйже гочат пален налаш лиеш. Но пытартыш ийлаште тушто еҥ-влакын национальностьыштым огыт ончыкто. Вигак йодыш лектеш: «А молан перепись годым национальность нерген йодыш шындалтеш?
Пытартыш 2010 ийысе перепись почеш Российыште йӧршеш типичный огыл калык-влак лектыныт: хоббит, эльф, инк, половец, эсогыл мландын еҥже, тӱнян еҥже, афроссиянин, джедай, гном, самурай да тулеч моло… Молан тыге лектын? 2010 ий марте могай калык гыч улмо нерген йодышлан перепись годым гражданин шке кид дене возен вашештен. Пытартышыште переписчик йодыштмо еҥын ойлымыж гыч возен налын. А мемнан южо еҥже йогырак улыт, мыскарамат ышташ, политикымат койдараш йӧратат. Икманаш, перепись деке отношенийышт серьезный огыл лийын манаш гына кодеш.
Руш кугыжанышыште переписьым эн ончыч монгол-влак эртареныт, маныт. Нуно, йозакын кугытшым шотлен лукташ куштылгырак лийже манын, лӱмын еҥ-влакын чотыштым шотленыт. А таче мемнан элыште перепись кугыжанышын социально-правовой системыжым виктараш сайрак лийже манын эртаралтеш. Сандене ончылгоч палемдыме 23 йодыш гоч статистике сӱретым рашемдаш манын, кажныжын ийготымат, еш кугытымат, парышымат, могай калык гыч лекмымат… рашемдат. Кеч-могай статистике данный ончыкыжым илыш радамым планироватлыме пашалан кӱлеш, таклан огыл кугыжаныш кучемым вуйлатыше-влак лач тыге тудым эртарыме кӱлешлыкым ончыктат. Национальность шотышто данныйже тыгак илышын тӱрлӧ шӧрынжым рашемдаш да вияҥдаш кучылталтеш. Мутлан, молан калыкна ик вер гыч весыш куснылеш. Лачшымак марий-влакым налаш гын, молан калыкна шочмо кундемжым коден кая? Мынярын Марий Элыште, Российыште улына? Кугыжаныш велым моло калык дене иктӧр, мемнан, марий-влакын, илышнам саемдаш полшен кертше ошкылым вучен шуктынена гын, шкенан национальностьнам ончыктыманак. Шкенан тӱвыранам вияҥдынена, ончыкыжымат йӱланам кучынена, пайремна-влакым эртарынена, йылмына дене мутланынена, литературнам луднена гын, лач тыге ыштышаш улына, очыни. Марий улмынам шылтена гын, ме укеак лийына огыл мо?!
Руш огыл калык-влак тыгай переписьыште участвоватлышашак улыт. Тыге ойлат, возат нунын представительышт: поснак могай калык гыч лекмым, таче кечынат улмым, илымым ончыктыманак. Кугыжанышна тӱрлӧ национальностян калык-влаклан вияҥаш полшышо ошкыл-влакым ыштышашак. Кеч кызыт тыге огыл манын ойлаш йылме ок савырне. А марий еҥлан марий улмыжым ончыкташ вожылманак огыл, вет переписьын данныйжым кажныжыным посна нигуш огыт савыкте. Иктешлымеке веле, статистике сӱретым почын пуат. Ме тугакшат шагалем толына. Налаш 2002-шо ден 2010-шо перепись-влакым, 604298 лийынна, 547605 кодынна. А таче «калыкна кармыла кола» так арам огыт ман. Мынярын кодынна, шоналташат шучко.
Политик-влакын ойлымышт почеш, переписьын лектышыже кугыжанышын илышыжым ворандарыме пашаште моткоч кӱлешан. Поснак тӱрлӧ калык-влакын йылмыштлан, литературыштлан, культурыштлан вияҥаш полшаш виктаралтше ончыкылаш планым ыштыме годым. Вет кеч-могай сферыште кугурак шийвундым тунам ойырат, кунам иктешлыше цифр-влак кугу улыт. Ты але вес калыкын шкенжын йодмашыжым пеҥгыдын шындымымат шотыш налыт. Сандене переписьыште кажне айдемын йӱкшӧ кӱлешан. А мемнан случайыште – кажне марийын йӱкшӧ. Тыге кажныже шке калыкшылан вияҥаш полшен кертеш.
А кугыжаныш кучем кӱкшытыштӧ переписьым сайын эртарен колтымо йодышлан чынжымак кугу вер, тӱткыш ойыралтеш. Тидыже тудлан ямдылалтме республикысе правительствын заседанийлаштыжат шижалтеш.
Светлана Носова
Эдуард Александров, марий Оньыжа, республикысе Мер-политик рӱдер вуйлатыше:
– Марий калыкна шушаш калык переписьыш шке ончыкылышо нерген шоненат ушынышаш. Мыняр шукырак еҥ шкенжын марий улмыжым ончыкта, тунарлан ме шукырак да виянрак лийына. Тыге ме илена, ме ик калык улына манын ончыктена. Тыге ме шкенан илышнам ворандараш, поснак марий йылмым шочмо йылме семын туныкташ йӧным кугемден кертына. Кажне марий еҥ шке родо-тукымжым, шочшыжо-влакым перепись годым марий манын сералташ ӱжшаш, кумылаҥдышаш. Тыге историйыште кугу событият лийын кертеш – пытартыш перепись дене таҥастарымаште ала чотна ешаралт сеҥа. Илышыште тӱрлыжат лиеш, шке калыкда деч торленда гынат, марий улмыдам ончыктен, тудын дене пырляк кодмым пеҥгыдемдеда. Айста, марий-влак, шоналтена да ко улмынам чын ончыктена.
М.Скобелевын фотожо.
