Икмыняр жап ончыч паша дене У Торъял районыш мийыме годым райрӱдыш наҥгайыше кугорнын шола велныже «Нурмучаш» манын возымо указательым ужмеке, чотак ӧрынам ыле. Молан манаш гын, тудо вигак Волжский районысо Нурмучаш Шайра ялым ушештара. А У Торъял районыштат тыгай лӱман ял улмо нерген тымарте, шылтыде ойлаш гын, йӧршынат пален омыл! Санденак ик кечын тушко миен толаш кумыл лекте, вет Шайра кундемысыштыже лиялтын, а тыште уке!
Тудо – кугу, а тиде – изи
Волжский районышто верланыше ял кугу. А тиде, тудын дене таҥастарымаште, путырак изи. Кугорно гыч пасу корно дене пурымеке, шинчашкына ты ойыртем вигак перныш. Тыште улыжат – ик урем. Адакшым ятыр моло илемыште семынак, Нурмучашыштат тоштемше, шӧрын кайыше, пустаҥше пӧрт-влакат улыт. А тиде еҥ-шамычын тышеч вес вере илаш куснымышт, тыгак ош тӱня гыч кайымышт нерген ойла.
Ялым ончен савырнаш шонен, урем дене кудал эртымына годым ик сурт-оралтын пече-сетке вес велне сӧрал пеледыш-шамыч коклаште тиде-тудо пашам ыштен шогылтшо ӱдырамашым ужнат, ял нерген йодышташ шонен, чарналтышна.
Палыме лийна. Тиде Надежда Михайловна Логинова лийын. Тудо такше тиде ялыштак шочын-кушкын. Но кызыт шӱжарже дене дачыш толмо семын веле коштыт да шукыжо каласкален ыш керт.
– Нурмучаште ончыч 14 сурт-оралте лийын. А кызыт кудыт наре веле кодын. Тышеч эреже ынде кок суртышто веле илат. А молышкыжо мемнан гаяк даче семын веле толын коштыт, – палдарыш Надежда Михайловна.
Книгаште тыге серыме…
Ял нерген утларак пален налаш манын, «История сел и деревень Новоторъяльского района» книгам шергал лектым. Тушто Нурмучаш нерген тыге возымо: «Токтарсола деч 2 км тораште верланен. Касвелне кугу корем уло. Тушеч шуко памаш лектеш да лӱмдымӧ эҥер йога. Ялыште мӱкшотар лийын. Илем ятыр ото да корем дене «авыралтын»: Йыван корем, Миклай куэр, Саваран ото. 1766 ийыште Нурмучашыште 8 пӧрт лийын. 1801 ийыште тудо Вятке губернийын Уржум уездшын Нурмо волостной правленийышкыже, а 1884 ийыште Коҥганур волостьыш пурен. 1930 ийыште «Нурмучаш» колхозым почыныт. Тудын 122,5 гектар мландыже лийын. Ты жаплан 14 кресаньык озанлыкыште 59 еҥ илен. Колхозышто сӧсна, шорык, кайык, кролик, тӱкан шолдыра вольык ферме-влак лийыныт».
Книгаште серыме почеш, 2002 ийыште ялыште 10 пӧрт улмаш, 20 еҥ шотлалтын.
Олык, пӱя
Тунам Надежда Михайловна дене изишак мутланымеке, ме ял мучаш марте ончен савырнаш лийна. Поро кумылан ӱдырамаш, эсогыл шке сомылжым лугыч ыштен, мемнам верысе саде лӱмдымӧ эҥер марте ужатен наҥгайыш. А тушко ошкылмына годым пытартыш пӧртым кузе эртышна, туге олык тӱҥале. Туштыжо мӧр тунар ыле – йошкаргын гына койын! Пурен шинчат гын, ик верыштак, тарваныде, мӱшкырым темаш лийын. А кок-кум вере чарналтет гын, ведрамат темет ыле, товатат!
– Мыняр кӱлеш, тунар поген кертыда, – пелештыш Надежда Михайловна.
Пеш погена ыле, но ты кечын шуко верыш миен шуаш палемденна да каяш кӱлын. Содыки паша – паша. Но мӧрым кочдеже садак ышна код! «Экскурсоводна» дене мутланыме жапыштак чыланат коклан-коклан лап лийын, тамле мӧрым кӱрлын налын тамлышна.
Кутырен-кочкын, эҥерын тура серже деке толынат шуна. Кӱкшака вер гыч ончымаште тудо путырак ӱлнӧ верланымыла чучеш. Очыни, пӱялымылан кӧра вӱдшӧ румбыкаҥын гынат, йырже кӱкшӧ пушеҥге ден мотор пеледыш-шамыч кушмо дене садак сӧралын коеш.
Пӱян вес серыштыже беседке вигак шинчашке перна. «Путеводительнан» ойлымыж почеш, тудым Токтарсола вел рвезе-шамыч чоҥеныт. Могай молодец улыт! Беседке самырык-шамычлан жапыштым веселан эртараш веле огыл ынде пеш йӧнан, эше кугурак ийготан-шамычланат каналтыме семын миен толаш сай. Мутлан, колым кучымеке, а палдарыме почеш, тышке тудым лӱмынак колтеныт да шукак уло, ятырын эр-кас кучаш коштыт. Тыге гын, вараже шӱрымат шолташ да тушто, погынен, кочкаш лиешыс! Могай сай. Романтике!
Сылне пӱртӱсым чон каненак тӱслымеке, мӧрым тамлымеке, уэш уремыш пӧртылна. Но ужатен коштыктышына мемнан дене писын чеверласаш ыш вашке. Тудо, пӧртышкышт ӱжын, кугу уна семынак ончен колтыш.
Шагал, но чолга улыт
Уна лийын лекмеке, ялын вес мучашыжым ончен савырнышаш нерген мутланен шогена ыле, ужына: ик сурт гыч лачак ӱдырамаш лектеш. Тудын деке тыманмеш тарванышна.
Лидия Васильевна Громова ты ялыште эре илыше-влак кокла гыч ик ешыж гыч улмаш. Мо тышке марлан толын, ынде 42 ий Нурмучашыште ила.
– Эреже ме кок еш веле илена да ваш-ваш йӱдшӧ-кечыже манме гай коштына, – палдарыш ӱдырамаш.
– Очыни, лӱдаш огыл манын, кылым тынар пеҥгыдын кучеда? – йодым.
– Уке, огына лӱд. Ме ӱдырем, уныкам дене илена. Ынде тыге тунемалтын да сандене пурен-лектын коштына, – мане.
Ала палыдыме еҥ-шамычым ужын, ала шып ялыште мутланымым колын – мо-гынат тиде жапыште уремыш нунат лектыч. Палыме лийна да рашемдышна: Татьяна тӱрлым шонен муын, илыме сурт-оралтыштым сылнештараш кумылан айдеме улмаш. Кудывечышкышт, пакчашкышт пурен лекмеке, мом гына оҥайым ышна уж?! Но тидын нерген радамлынрак вес гана каласкалена. Уке гын ял дене сайын палдарен огына шукто…
Вашлиймына годым Лидия Васильевна уныкаж дене памашыш вӱдлан каяш лектын улмаш. Меат пырля ошкылна!
Памаш чот ӱлнӧ верланен. Тушко мӧҥгешыже кӱзаш – манаш веле. Ноен пытет! А кунам эше 10 але 20 литр вӱдым нумалат – мый гын, икмыняр гана каналташ шогалам ыле дыр. А Лидия Васильевна пеш куштылгын кӱзыш! Кажне кечын коштын, тунемалтын, коеш…
Памаш деке волымо годым йолгорно воктенысе кумдыкым шукерте гына огыл солымым ужна да мокталтен ойлышна.
– Шудым, шӱкшудым эре ме ӱдырем дене коктын солена. Тыште ару лийже манын тыршена, – палдарыш ӱдырамаш.
А памаш деке волен шумеке, тудымат уэмдымым, оҥа ден пырнян эше ошын, волгыдын коймыштым шекланышна. Ойлымо почеш, тышке вӱдлан веле огыл коштыт, эше вургемым мушкашат волат. Сандене вер йоҥгыдо.
– Тудо тоштемын ыле да ӱмаште майыште ялыштына эре илыше кок еш, нылытын, пуженна да пӱтынек весым ыштенна, – палдарыш Лидия Васильевна.
Тевыс могай калык тыште ила! Ялыштышт йӧршеш шагалын кодыныт гынат, пеш чолга улыт. «Нас мало, но мы в телняшках!» манме семын. Нигӧн, толын, ыштен пуымыжым вучен огыт шинче. Мом кӱлешлан шотлат гын, тыманмеш шкешт шотыш кондат. А ик эн кугу суапышт – ялым арален илат. Тудлан пыташ огыт пу.
Любовь Камалетдинова
М.Скобелевын фотожо
