Шоравÿдын серже мучко
Ломбо, маныт, пеледеш.
Шÿшпыкйÿкшőмыйымтушко
Чонымвургыжтенÿжеш.
Ала сылнеломбымужын,
Мыймоткочкуаненам?
Ала шÿшпыкйÿкымколын,
Шкатмураштараненам?..
Валерий Апакаев
Морко кундемысе Унчо села гыч Валерий Апакаевын книгажын лӱмжӧ. Тудын дене палдарымаш тысе клубышто 27 февральыште эртыш.
Апакаев Валерий Васильевич, ила гын, тений январь мучаште 85 ийым тема ыле. Но тудо, нелын черланымылан кӧра, 2001 ий кеҥежым илыш дене чеверласен. Сай пашаже аклалт кодын. «СССР-ын сулло связистше» чап лӱмым пуэныт, лӱмжӧшке жапыштыже СССР Связь министерствын Чап книгашкыже возалтын, кумшо степенян Паша Чап орден дене суапландаралтын.
Тӱҥ паша деч посна ӱмыржӧ сылнымут дене йыгыре каен (ик поэт манмыла, «Морко велыште шочмеке, мурызо лийде кертат, ужат?»): почеламутымат, прозымат серен шоген. Эргыжын, Борис Апакаевын, тыршымыж дене ош тӱняшке чумырымо ойпогыжо лектын.
Книгалан пӧлеклалтше касыште Валерий Апакаев нерген шуко еҥ шарналтыш, поро деч поро мутым ойлыш. Кажныже тиде пагалыме айдемын сынышкыже шке шомак чияжым ешарыш. Да тӱшка калыкынс ӱретлыме тыгай портрет шочо. Тудын денег азетым лудшо-влакымат палдарыме шуэш, вет Валерий Васильевич гай еҥ-влак шочмо кундемын чапше верч тыршат да тидденак калык пагалымашым сулат.
Иван Михайлович Евсеев, Унчо ял шотан илем администраций вуйлатыше:
– Валерий Васильевич дене мый 1992 ийыште тиде пашашке шогалмем деч вара лишке палыме лийынам. Тунам вет шуко пашажым телефон полшымо дене ыштыме. Корно начарлан кӧра Унчо гычМоркышко каяш пел кече кӱлын. Валерий Васильевич тудо жапыште Шеҥше связь участкым вуйлатен, да телефон кыл шотышто могай экшык лийын, чыла тудо тӧрлатен шоген. Шке пашажым чот йӧратен. Участкыже кундемыштына велео гыл, республикыштат эре ончылно лийын. Уста специалист семын кудрационализаторлык ой-каҥашыже уло, нуно пашашке шыҥдаралтыныт. Арам огыл чап лӱмым сулен налын.
Калык тудым пагален, 1990–93 ийлаште МАССР Кӱшыл Каҥашын 12-шо созывшын депутатшылан сайлен. Тиде пашаштат Валерий Васильевич поро кышам коден. Мутлан, депутат семын тудо, чодырам шагалрак руаш манын, Зеленогорск комбинатыште пушеҥгым обрабатыватлыше предприятийым ышташ темлен. Шонымаш шукталтын: комбинатыште арболит плитам лукташ тӱҥалыныт. Моркышто кермыч заводым чоҥаш темлен. Корно шӱкшылан кӧра мемнан дек Йошкар-Ола гыч кермыч толын шуктен огыл. Тыге 1992 ийыште райрӱдыштӧкермыч заводым почыт. Но варажым тудо тӱрлӧ амаллан кӧра ыштымыжым чарныш. Кажне кугу ялыште йочасадым почаш темлен. Тыге 1991 ийыште Унчо кундемыштына тудым почмо. Газым вашкерак пурташ йодын возен. Чаманаш логалеш, тиде шонымашыже таче кечыланат эше шукталтын огыл. Кок-кум ий гыч газ толын шуэш, манын ӱшанена.
Шонымашыже кумда лийын, калык нерген шонен, тидлан таум ыштена, Морко кундемын тале шке эргыжлан шотлена.
Антюшин Юрий Николаевич, Зеленогорск кундемысе администраций вуйлатыше:
– Валерий Васильевич дене мый Марий АССР Кӱшыл Каҥаш депутатлан сайлалтмеке палыме лийым. Туддечын самырык улам, туге гынат мыйым ала-мо шот дене шке декыже лишемдыш. Кугу уш-акылан айдеме семын рвезе еҥым шефыш налын улмаш гын веле. Ваш кылна пеҥгыдеме. Тунам сессий кок-кум кече кая ыле. Малаш эре «Йошкар-Ола»унагудыш пуртеныт, да ме эре ик номерыште шогалынна. Кастене коклан тетрадьшым луктеш да манеш: «Колыштат мо, почеламутым лудам». Ойлымашыжымат лудын. Южгунам шинча-шинча да «О, – манеш, – ушыш толын пурыш, возен кодаш кӱлеш». Писын гына тетрадь ден ручкажым налеш да воза.
Сессий деч вара Моркыш эре пырля толынна. Касеш кодмо годым мый декем малаш пурен. Мӧҥгыштӧ йоча-шамыч мыйым тунар огыт вучо, кунар Валерий Васильевичым вучат ыле: тудо вет нигунам яра кида пурен огыл, эре шере кочкышым наледен. Тачат йочам-влак поро шомак дене шарнат.
Валерий Васильевич дене палыме лиймем дене мый шкемым пиаланлан шотлем. Мемнам Юмо вашлийыктен. Тудын деч шукылан, эн ончычак калык дене кутырен мошташ тунемынам. Шкеже калыкым йӧратен, тудын дене сайын кутырен, шке векше савырен моштен. Жапыштыже пӱшкылынат пуэн сеҥен, но пӱшкылмыжӧ эре тура толын: тудлан ны от сыре, ны от ӧпкелалт ыле.
Правительстве вуйлатышын алмаштышыжын службыжым вуйлатыше Эдуард Чемышев:
–Марий возышын книгаже лектеш гын, тиде эре куан. Мый Валерий Апакаевын икмыняр произведенийжым лудынам. Кызыт«Найн фашист!» ойлымашыжым шарналтышым… Сар жап. Ял урем дене немыч пленный-влакым наҥгаят. А изи йоча ик пленныйлан пареҥгым пуа. Автор ойла: тудынат ачаже сареш йомын, ала тиде немычак тудым пуштын, но ме фашист огынал, ме поро калык улына. Тиде изи сӱрет пӱтынь Россий калыкын могай улмыжым ончыкта.
Марий Эл Кугыжаныш погын депутат, «Передовик» озанлык вуйлатыше Юрий Игнатьев:
– Валерий Васильевичын южо возымыжо Россий кумдыкышкат лектын. Мый«Калык фронтын» республикысе пӧлкаштыже улам. Тиде организаций Донбасс дене чот пашам ышта. Шуко гуманитар полышым наҥгаят, информацийлык полышымыштат. Тудын еҥже-влак шукерте огыл видеороликым луктыныт, тушто Кугу Отечественый сар годсым да кызытсе СВО-м кылден, марий рвезе-влакп очеламутым лудыт. Мемнан ял эргат тушто уло – Женя Иванов. А почеламутшо– Валерий Васильевичын.
Борис Иванов, тукым шольыжо:
–Мый тудын тале специалист улмыж нерген ойлынем. Ончыч мемнан кундемыште релейный станций шога ыле. Чӱчӱмын ойлымыжым шарнем: ик шкафыште реле о кыште. Чыла вере кычал пытаренам, манеш, нигузе муын ом керт. Вара омыштыжо ужын: тиде шкафыште, тиде панельыште, тиде релеште контакт уке. Эрлашыжым, манеш,толынам, тиде шкафым почынам, панельыште релем муынам, корпусым кораҥденам, да тушто чынак контакт лийын огыл. Экшыкым омыштыжо ужын. Тиде мом ончыкта? Айдемын шке пашаж нерген йӱдшӧ-кечыже шонымыж нерген. Чӱчӱ мылам пример ыле, тудланак кӧра политехнике институтын радиотехнический факультетышкыже тунемаш пуренам.
Чӱчӱ мылам ачам семынат лийын. Ӱдыр йӱкташ каен улына – чӱчӱм тушко наҥгайыме, ӱдыр налаш кайыме – адак тудо ача семын миен. Пеш чот чаманалтеш– вашке каен колтыш.
Вес тукым шольыжо Юрий Иванов:
–Чӱчӱна творческий айдеме лийын. Мый тудын ятыр мутшылан мурымат возенам. Пӱртӱсым чот йӧратен. Пырля чӱчкыдын чодыраш коштын улына. Шуко мыскарам пален, каласкален. Книгажым шергал ончалаш гын, чылажымат илыш гычын налын. Шке илышыж гыч. «Найн фашист» манмаштат шке ачажым келыштарен. Валерий Васильевич ачажым огешат пале. Тудо, колымекше, Йошкар Знамя орден дене палемдалтын. Валерийым, ньогам, кочаж ден коваже опекунствыш налыныт. Тудын аваж ден мемнан авана акак-шӱжарак лийыныт, аваланнат изи Валерий шке йочаже семынак чучын. А ачана, курскаже, военный связист лийын. Ленинград блокадым эртен. Связь шотышто Валерий Васильевичлан ачанак корным почын.
Борис Апакаев, эргыже:
–Мый ачам ден авамын «мешак пундаш» шочшышт улам. Эн пытартыш йочам тыгеманыт. Марий ешыште, аза шочмек, ойлат: «Таза лийже, кужу ӱмыран лийже, айдемыш лекше». Пытартыш йоча шочмеке, маныт: «Мемнам ончышо лийже, суртым кучышо лийже». Ачам-авам тидланак туныктеныт. Но нуно ондакрак каен колтеныт, сандене шке илыш корнем шкаланем тошкаш логале. Моло еҥ семын,«Ачай, мый чын ыштем мо?» манын,воктекше миен пернаш, ой-каҥашым йодаш уке ыле. Но тудым моткочак пагалем, эре шарнем. Книгажым 80 ияш лӱмгечыжлан лукнем ыле, но тунам воранен ыш шу. Ынде теве шочо. Пеш кугу таум ямдылаш полшышо-влаклан: «Марий Эл» газетын журналистше, землячкына Алевтина Байковалан, Ирина акамлан, кусарыше-влак Лидия Иксанова ден Геннадий Оярлан, Марий книга савыктышын пашаеҥже писатель Юрий Соловьёвлан – каласем. Ачамын ойпогыжо калыклан келшышел ийын манын ӱшанем.
Геннадий Сабанцев
Снимкыште: Эргын тыршыме дене ачан ойпогыжо ош тӱням ужын.
Геннадий Сабанцевынфотожо.
