Мер илыш
Угарман родо-влак деке унала
Эртыше кугарнян Марий Эл гыч латшым еҥан делегаций Угарман кундем (Нижегородский область) Тоншай поселкыш корным кучышна. Мер Каҥаш вуйверын верыш лектын эртарыме заседанийыштыже Тоншай, Тонкин, Шараҥ районлаште, Нижний Новогородышто илыше марий-влакын илышышт, мер пашашт нерген кумданрак пален налаш йӧн лие.
Погынымашым Оньыжа Эдуард Александров вӱден. Мутланымаште Тоншай район администрацийым вуйлатыше М.Чурашова, тӱвыра пӧлкам вуйлатыше И.Кованёва, Тоншай ЦКС вуйлатыше Г.Тиминова, верысе актив, ансамбль-влакын участникышт, тыгак Киров областьысе Кикнур ден Яраҥ районла гыч марий-влак лийыныт. Икымше гана Марий Эл гыч изи огыл журналист команде миен: «Марий Эл» ГТРК-ан, «МЭТР»-ын теле- да радиожурналистышт, «Марий Эл» ден «Кугарня» газет редакцийла гыч.
2010 ийысе Калык перепись почеш областьыште куд тӱжемат пеле наре марий ила. Тӱшканже тӱҥ шотышто – палемдыме кум районышто. Угарман марий-влак кокла гыч шке йӱлаштым, ыштыш-кучышыштым, вургемыштым, муро ден куштымашыштым, пӱртӱс юмылан кумалме радамыштым шотлышо-влак ятырын улыт. Тидыже пытартыш 10-15 ий жапыште поснак верысе марий-лакын националь-культурный автономийыштым вуйлатыше-влак Вячеслав Тёркин (Тоншай район), Сергей Петров (Тонкин район), Ирина Алтаева (Шараҥ район) да тыгак Юрий Юсупов (Тоншай район) гай чолга еҥ-шамычлан кӧра шукталтеш. Таче кече марте мо эше аралалт кодмыжлан у шӱлышым пуаш тыршат. Тидын нерген верысе марий ончылъеҥ-шамыч шкештак каласкалышт. Муро да куштымаш пӧлекым «Лекше вӹт» ден «Сударушка» ансамбль-влак ыштеныт.
Шараҥ район Каремсолаште 2018 ийыште почмо у тӱвыра пӧртыштӧ кок марий коллектив (кугурак ден изирак-влакын) уло, тӱрлӧ вере мастарлыкыштым ончыктат. Тонкин районышто, мутлан, Сергей Дмитриевичын темлымыж почеш ӱмаште сентябрьыште Ыштымыцаш ялыште (Старые Краи) регион-влак кокласе «Усталык чинчышер» марий эстраде муро фестивальым эртареныт.
А Тоншай районышто пытартыш вич ийыште Нижегородский областьысе проект конкурсышто сеҥен налме окса дене, верысе кучемын полышыж дене марий тӱвыра дене кылдалтше кок рӱдерым почмо: 2015 ийыште – Кывервуйышто (Большая Куверба); 2020 ийыште – Ошкӓтӓсолаште (Ош кугу ото муткылдыш гыч ышталтын). Кокымшыштыжо, ялысе тӱвыра мастаргудышто, меат лийна. Тушто кок ий ончычшо «Куымо паша (Ткачество)» этнокультур рӱдерым келыштареныт. Кидпашам шукташ станокышт эсогыл кудыт уло. Куат, кумылан-влакым туныктат, ужалымашкат луктыт, мастер-классымат эртарат. Мемнам сийлыме команмелнам, ялт Марий Элысе Медведево вел гайым, Алевтина Тёркина «Марий кудо» пӧлемысе коҥгаште кӱэштын. Ты кудыжым ӱмаште гына почыныт. Мер Каҥаш деч пӧлеклыме келгашан салмаште «лишыл жапыште кравецым кӱэшташ тӱҥалына, лачак веле келшен толеш» манын палемдыш мастаргудым вуйлатыше Вячеслав Тёркин.
Тоншай районышто пӱртӱс юмым жаплыше-влак 1943 ий деч вара икымше гана 2008 ийыште кумалтышым эртареныт. Варажым, 2017 ийыште, Марий юмыйӱла ушемын «Маре вера» верысе общиным (вуйлатышыже – Ю.Юсупов) регистрироватленыт. Кумалтышым Марий Эл гыч онаеҥ-шамычат эртараш полшат. Областьыште чумыржо 80 утла отым кугыжаныш аралыме радамыш пуртымо.
Нижний Новгород ола гыч толшо Анатолий Семятнёват кугу ола кумдыкышто марий-влаклан, поснак самырык-влаклан, икте-весылан эҥертыш лияш, полыш кидым шуялташ тыршат. Нижний Новгородышто шочын-кушшо самырык рвезе курыкмарла моткочак сайын да яндарын мутлана. Тыгай кугу олаште йылмым кузе арален кертын? Пеш пайдале вашмут – изинекак кеҥеж каникул жапыште, сентябрь марте тудым коча-кова деке, Курыкмарий районысо ялыш, илаш колтеденыт.
Самырык тукымым веле огыл, кокла ийготанжымат шке калыкын тӱвыраж деке пӧртылтмӧ, йылмым арален кодымо паша – кугу да суапле сомыл. Шке жапыштыже нине кундемлаш йылмызе-шымлызе-влак миен коштеденыт, содыки марий йылмын йӱдвел-касвел наречийым шымлаш кӱлын. Эртыше курымын 30-шо ийлаштыже школышто шочмо йылмымат туныкташ тӧчен онченыт. Но кум районысо марий-влак Марий Элысе деч веле огыл, эсогыл икте-весышт деч ойыртемалтшын мутланат. Школ гоч йылме «ылыжын» огыл. Ындыжым гын яллаште тӱҥ шотышто кокла ийготан да илалшырак-влак гына улыт манын палемдышт верысе-шамыч. Туге гынат марий активын шонымашыже ятыр. Мутлан, Тонкин ден Шараҥ районлаштат этнокультур рӱдерым почмо пашам умбакыже шуяш. Марий калыкын ыштыш-кучышыжо, илыш йӱлаж дене палдараш полшышо проект-влакым ыштен, турист-влакымат сымыстараш лийже манын шонат. Кикнур район гыч чолга мер пашаеҥ Алексей Кудрявцев дене келшыде огеш лий: «Марий мер пашам, окса уке гынат, ыштыман, уло гынат, ыштыман. Проектым сайлан шотлат манын вучен шинчыман огыл…».
Мер Каҥашын еҥже-влак ты кундемыште тылеч ончыч Марий калык погын деч ончыч лийыныт. Ошкӓтӓсоласе тӱвыра мастаргудышто Марий Эл гыч Марий тӱр рӱдерат экспедиций дене миен коштын. Марий юмыйӱла ушемым вуйлатыше Александр Бирюков, корно почылтеш гын, юмыйӱла сомыл дене, угарман кундемысе ото-влакым шымлыме паша дене экспедицийыш тарванышаш улына манын палемдыш. Мер Каҥаш вуйверын кумдаҥдыме заседанийыштыже пошкудо кундемысе мер актив да районласе вуйлатыше-влак икте-весе кокла кылым умбакыжат вияҥден колташ, шочмо йылмым, йӱлам арален кодымо пашам виктараш манын кутырен келшыме. Тыгак регион-влак кокласе корно да транспорт йодышым рашемдаш лийме.
Вуйверыште Мер Каҥашын черетан Марий форумжым (шошымсо сессийжым) 19 мартыште Йошкар-Олаште эртараш пунчалме.
Тыгай вашлиймаш деч вара ик гана огыл колаш логалын: Марий Эл гыч толын каеда да кумылым нӧлтен кодеда, умбакыже пашам ышташ тарватеда, шижына – ме чын корнышто улына, ме кӱлешан улына… Тыге нуно чыланат мер пашаеҥ ден журналист-влак нергенат, театр артист ден мурызо-шамыч шотыштат ойлат. Тек ончыкыжымат тыгай вашлиймаш-влак чӱчкыдынрак да лектышанрак лийыт.
С.Пехметова
