Марий Турек районысо Акпатыр ял калык ик ой дене ила, тӱшка пашам пырля шукта.
Эртыме корно
Тиде марий яллан лӱмым 1929 ийыште «Парча» колхозым ыштымеке пуэныт. Ялыште шукын Акпатырев фамилийым нумалыныт, сандене ял лӱмымат тидын денак кылденыт. Такшым ялын эше Кӱшыл Вочарма лӱмжат уло.
Калыкыште тыгай легенде коштеш, пуйто Овдалан осалым ыштенытат, тудо сырен да тыште кумло сурт деч шуко ынже лий манын карген. Такшым тыште эн шукыжо, 24 сурт, 1923 ийыште лийын. Тунам тиде ялыште 118 еҥ илен. Коллетивизаций пагытыште куд ешым кулак-влак радамыш пуртеныт. Кугу Ачамланде сарыш 38 еҥ элым аралаш каен гын, тышечын улыжат 13 пӧртылын. Жапше годым ялыште кум изи ферме, имне вӱта лийыныт. Колхозым Калинин лӱмеш озанлыкыш, варажым «Первомайскийыш», эше вара «Октябрьский» совхозлашке ушеныт. Совхоз-влак пытымек, ял «Акпарс» агрофирмыш логалын.
Ял районын эн сай доярже, Марий Элын кугыжаныш премийжын лауреатше А.Рассанов дене кугешна. А теве доярке Р.Рассанова кодшо курымын 80-90-ше ийлаштыже кажне ушкалже деч куд тӱжем утла килограмм шӧрым лӱштен. Тиде ялыште шке жапыштыже илыше-влак И.Акпатырев ден П.Маклаков граждан сарын участникше лийыныт. Кызыт ялыште латшым сурт кодын, тушто 76 еҥ ила. Православий радамыш ушнен огытыл, чимарий йӱлалан ӱшанле кодыныт. Кумалме шке отышт, шӱгарышт улыт.
Ме тиде ялыш мотор «шӧртньӧ шыже» пагытыште миен коштна. Акпатыр Йошкар-Ола – Уржум кугорно деч ик километр наре тораште, рӱдӧ илем, Косолоп села деч ныл километр коклаште, верланен. Сысоево мартеат ныл меҥгак лиеш. Акпатырыш асфальтым шарыма корно пурта. Мыланем туге чучо, корно ӱмбаке пуйто шӧртньӧ оксам шарыме. Корно кок могырысо пушеҥге-влак чараҥаш тӱҥалыныт, кужу телым кузе эртарена манын, вуйыштым сакен, пуйто ойгырен шогат. Воктенак шарлен вочшо пасум кылмаш куралме, тудо ынде канен кия. .
Самырык-влак улыт – тугеже ял кужу ӱмыран лиеш
Мемнам ял тымык шӱлышыж дене вашлие. Уремыш пурымаштак ушкалым вӱраҥлен шогалтеныт. Ынде тыште улыжат кум ушкал гына кодын, нуным кеҥеж гоч лачак тыге ашнен луктыныт. Уремыш ял капка гоч пурыман. Тыгай капка вес вуйыштат, лекмаште, уло. Вет ял калык, шке оксам поген, урем корныш тыгыде кӱм налын шарен. Корно шошым ынже локтылалт манын, капкам тӱкылат, уремыш машинам огыт пурто. Тидым шижна: уремыште нимогай уто тор, пу але чоҥымо материал, шала огыт пӧрдал, ик шӱк пырчымат от уж, шаршудо ужарген кушкеш.
Такшым ме ялын старостыжо Б.Смоленцев дене палыме лийнена ыле, но тудо тиде кечын лачак чодырашке каен улмаш. Сандене ме тудын ӱдыржӧ Людмила Якимова ден шешкыже Анастасия Смоленцева дене вашлийын мутланышна. Анастасия тышке Параньга район Штрамарий почиҥга гыч старосто Борис Павловичын эргыжлан, Леонидлан, марлан толын. Кызыт йоча дене мӧҥгыштӧ шинча.
– Пелашем пашам ышташ Москвашке кудалыштеш, – ойла Анастасия. – Ялыштына ваш келшен, полшен илена. Теве ял пайремым эртарышна. Тыште илыше, вара ӧрдыж кундемлашке кайыше-влакат шукын толыныт ыле. Пеш оҥайын эртыш, кызыт тудо пагытысым ынде фотосӱрет-влак шарныктат.
Ме Б.Смоленцевын сурт-оралтыжым порын кӧранен ончышна. Чылажымат пеҥгыде да уста кид дене ыштыме. Старостылан ятыр жап ышта, ял шотан илем мучко ик эн чолга еҥлан шотлалтеш. Манаш веле: латшым суртан яллан шке вий дене кермыч клубым чоҥаш тӱҥалын. Тудлан ялысе пӧръеҥ-влак кумылын полшеныт. Оралтын каркасшым ыштен шынденыт, умбакыже полшаш кучем орган-влакынат йӧнышт лийын огыл. Илен-толын, тиде оралтым посна еҥлан ужалашышт пернен, да тыште ынде еш ила.
Борис Павловичлан кызыт витле кум ий. Ончычшо верысе озанлыкыште трактористлан пашам ыштен. Варажым шке озанлык дене илаш тӱҥалын. Теве пакчаштыже жаплан келшыше материал дене чоҥен шындыме чапале вӱтам ужна. Тыште тудо шорыкым ашна. Кургым ямдылаш техникыже ситышын уло, тракторымат, пресс-подборщикымат, косилкымат, молымат налын. А шудым солаш вер ситышын, ынде ялыште вольыкым пеш шагал кучат. Адакшым шке жапыштыже шукын мландым налыныт, кургым ончен куштеныт. Ынде мландышт яра кия да тудо кумдыкым кучылтеш. Шорыкым кӱташ кумда загоным печен налын. Шке суртшо пеленак Людмила ӱдыржылан чатка пӧртым ыштен пуэн. Тыштак, кудывечыште, йоча-влаклан модаш келыштарыме кумдык уло.
– Мыят кызыт йоча дене мӧҥгыштӧ шинчем, ӱдырем да эргым улыт, – каласкала Людмила Якимова. – А такшым ялыштына эше самырык еш-влакат илат, иктаж лу йоча Сысоево школыш да йочасадыш коштеш. Автобус дене шупшыктат. Воктеннак Рассановмытын самырык ешышт ила, икшывышт уло, но нуно ӧрдыжкӧ илаш каяш шонат манмым колынам. Тыгак Акпаршевмытын ешышт але самырык.
Смоленцевмытын вӱташтышт тӱж туна шога. Нунат ушкалым ашнаш тӱҥалнешт. Вет ешышт кугу, шӧр-торык деч посна ок лий. Ялыштышт кевыт уке, лишылже Малинкиныште гына.
Шинчасортала аралат
Ял калык пӱртӱс газ дене пайдалана. Тидыже моткоч йӧнан. Икмыняр еҥ пашам ышташ ӧрдыж кундемлашке коштеш, визытын верысе агрофирмыште тыршат. Кугу Вочармаште фермым петырымеке, Сысоевыш кошташ тӱҥалыныт, кок еҥ озанлыкын техникыжым виктара.
Акпатыр ял покшелне, пеш мотор верыште, памаш йоген лектеш. Очыни, ялым негызлыше-влак тыште памаш улмым шотыш налыныт да оралтым нӧлташ тӱҥалыныт. Ял калык тиде памашым кызытат сакла, шинчасортала арала да эреак тӱзатен, сылнештарен, моторештен шога. Теве памаш вӱд йоген эрташ кӱртньӧ волакым шынденыт, вургем шӱалташ келыштареныт. Памашым оҥа дене комыжленыт, леведыныт. Воктеныжак чапле пӱям ыштен шынденыт. Тыште лудо-комбылан йӱштылаш моткоч келша. Чыла тыгай моторлыкым ышташ ял калык шке оксажым кучылтын.
В.СМОЛЕНЦЕВ
Авторын фотожо
