МЕР ИЛЫШ ДА ЙӰЛА ЭРТЫШ ИЛЫШ ДА КРАЕВЕДЕНИЙ

Тыйын шочшет, марий калык. Тукымемлан

Тыйын шочшет, марий калык

Тукымемлан

Санкт-Петербургышто илыше землякна, кодшо курымын 90-ше ийлаштыже шке йырже йӱдвел рӱдоласе марий-влакын землячествышкышт шӱдӧ утла еҥым чумырышо медицине службын подполковникше Василий Васильевич Соколов нерген возаш ик гана огыл амал лийын. 86 ийыш тошкалше  ветеран пел курым наре илышыжым погранвойскасе врачебный пашалан пӧлеклен, 75 ияшыж марте военный-влакым эмлен.

Тидын годым марий калык да землячествын пашаж нерген Санкт-Петербургысо научно-практический конференцийлаште, телевидений ден радиошто ойлен, статьяже-влак «Санкт-Петербург и национальные объединения, диаспоры, общества» (2002) «Город нашей судьбы» (2005) книгалаште савыкталтыныт. Землячествын 20 ияш лӱмгечыжлан «Марийское землячество на ленинградской земле» книгам луктын. А 2020 ийыште Кугу Отечественный сар жапыште ленинград мландым аралыше да вуйым пыштыше землякна-влак лӱмеш «Мы вместе защищали Ленинград» шарнымаш книгам ямдылымаште соавтор семын лийын. Василий Васильевичын вуйлатыме землячестве Ленинград кундемыште икымше гана Пеледыш пайремым эртарен (1998 ий).

В.Соколов ведомствын газетышкыжат Сестрорец военный госпитальын  историйже, пырля службым эртыше йолташыже-влак нерген возен шоген. А 2016 ийыште «Сестрорецкий военный госпиталь» книгам ямдылымаште соавтор лийын.

Ятыр награде дене палемдалтше землякланна 2020 ийыште Марий Элын 100 ий темме лӱмеш  «Калык верч тыршымаш»  И.П.Петров (1893-1938) шарнымаш медальым кучыктеныт.

В.Соколовын уэмден савыкташ ямдылыме «Моим потомокам» книгаж гыч ужашым темлена. Тудым автор 70 ийым эртыше возаш шинчын.

С.Пехметова

 Палемдымаш: В.Соколовын «Тукымемлан» книга гыч ужашым «Марий Эл» газетыште 2022 ий 25 февраль гыч савыкташ тӱҥалме. Материалын утларак ужашыжым газетнан сайтыштыже лудын кертыда.

Марлаш П.Шакиров кусарен.

Йоча пагыт

Мемнан ешыште мӧҥгыштӧ рушла  гына мутланенна. Кугу ола деч тораште верланыше марий ялыште илыше ешлан тидыже ӧрыктарышыла чучеш. Но руш йылмым ойырен налаш таратыше  амал нерген шонкалышыла,  тыгай иктешлымашке шуым: 30-шо ийлаште шуктен толмо национальный культурный политике условийыште ачам ден авам  руш йылмым сайын палыме годым гына  шинчымашым кӱлеш семын пойдараш, кыдалаш деч кӱкшырак образованийым налаш да илышыште кӱшкырак нӧлталташ   лиймым умыленыт. Лач нунын тыршымыштлан кӧра ме школыш кошташ тӱҥалме деч ончычак  рушла  лудаш да возаш тунемын шуынна.

Тидыже мыланна школышто, а вараже вузышто  сайын тунемаш полшен. Тидын годымак ача-аван йылмыштымат палаш кӱлын. Вет шольым  ден шӱжаремын тунемме тӱҥалтыш класслаште марла гына туныктеныт, сандене нунылан  марий йылмымат тунемаш логалын. Школыш коштмылан да иктаҥаш-влак коклаште  эреак лиймылан кӧра нуно шочмо йылме дене мутланаш писын тунемын шуыныт, а  вараже шинчымашыштым  утларак  пойдареныт.

Мый 1936 ий 17 октябрьыште Марий АССР Сотнур район Пӧтъял сельсоветысе Пӧтъялыште икымше тукым служащий-влакын ешыштышт шым тылзаш шочынам.

Кок ий наре жап эртымек, ешна  Сотнур селаш илаш куснен да коремын  тура серже мучко шуйналтше тымык ужар уремыште  (кызытсе Центральный уремыште) вич лукан служебный пу пӧртеш илаш верланен. Кудвече гыч ончымаште ме пӧртын пурла велжым айленна, вес пелыштыже ӱдырамаш туныктышо-влак  иленыт.  Мемнан илыме пачер кок пӧлеман ыле.  Тушко изирак ончыл пӧлем гоч пуренна, тудак кухньылан шотлалтын. Тушто плита шоген, а пурла лукышто, омса воктене, – калай дене комыжлымо  йыргешке коҥга.  Ӱстембалне шогышо кугу чойн утюг ушеш кодын. Пачер омса деч шолаштыла кокымшо пӧлемыш пурымо омса, а пӧлемыште пӧртйымак пурымо петыртыш ыльыч. Омса вес велне вигак шола лукышто шемалге тӱсан учебный пу винтовко шоген, тудо мылам изишак лӱдыкшыла чучын.  Урем велым пӧрт деч пурлаштыла кудвече воктенак пакчасаскам шындыман йыраҥан  изирак пакча лийын.

Мемнан уремна мучашыште, вич пӧрт гоч, йочасад, а эше  тораштырак  ик пачашан пу школ  верланеныт. Уремын вес мучашыже площадьыш миен эҥертен, туштыжо пеле шаланыше кӱ черке нӧлталт шоген.  Кок престолан Шнуй Тройчын черке 1811 ийыште чоҥалтын. 1935 ийыште петырналтын. Шуко ий тудо пырчым аралыме склад семын кучылталтын.

Снимкыште: Елизавета Васильевна ден Василий Васильевич Соколовмыт Вова, Вася (покшелне) да Роза йочашт дене Сотнур селаште. 1942 ий 3 март.

Мыйым шӱжарем дене пырля садикыш коштыктеныт. Чоныштем ӱмыр мучкылан келге кышам кодышо татым монден ом керт. Икана ачам дек школыш мияш, тудым ужаш да мутланаш кумыл лектын. Кабинетшым пален омылат, пуста, пеле пычкемыш коридор мучко ятыр жап коштынам.  Чаманаш веле кодеш: ачамым вашлийын омыл.

Сотнурышто кугу тӱтан лиймым шарнем. Тунам  тале мардеж пӧртвуй леведыш-влакым налын кудалтен, пушеҥге-шамычым тодыштын, меҥге-влакым йӧрыктен шуэн.

Тиде ялыште 1941 ий 10 январьыште Владимир шольым шочын.

1942 ий 3 мартыште ачам РККА-ш (Пашазе-Кресаньык Йошкар Армий) налалтмылан кӧра пашам ыштымым чарнен, тыге возымо трудовой книжкаштыже. Тиде кечынак, пӧртылдымыжым шижме семын, фотоаппаратын автоспуск механизмжын полшымыж дене ешге сниматлалтынна да ачам фотографийым печатлен… А 5 мартыште Суслоҥгер посёлко лишне шогышо 31-ше запасной стрелковый бригадын  запасной полкышкыжо  налалтын.

Тунамсе чыла ешысе семынак аваем, похоронкым лўдын вучен. Тӱҥалтыш жапыште  ачам деч серыш-влак толын шогеныт. Но икана шучко увер тольо. Авам ӱшанаш тӧчен огыл, мужаҥче-влак дек коштын. Лийын молан ойгыраш: аван, коло индеш ийым эрталтыше  ӱдырамашын,   кидыште  кумытын кодынна: мый – 5,5 ияш,  шӱжарем – 3,5 ияш да шольым – 1 ият 4 тылзаш.

Эсмекплак коча-кова дене

1943 ий кеҥежым мыйым Звенигово районысо Эсмекплак селаш кочам ден ковам дек наҥгайышт. Мыым налаш Василий кочам ала-могай пӧръеҥ дене толын. Кечан кечын чодыра лоҥгаште шуйналтше, йомакысыла чучшо  корно да просекыла дене,   орваш шинчын, кужу жап каенна. Моткоч оҥай да куанле ыле, мылам ялт путешественник улмемла чучын, ала-мом уым, але марте палыдымым ужмо шуын.

Эсмекплакыште йӧршын вес тӱрлӧ илышыш логалынам, мылам тушто чылажат у, палыдыме лийын. Кочам молын гаяк марий суртышто илен.  Тудо кок тӱҥ ужашан лийын – пӧртан да оралтан кудвече  да шеҥгел ужаш.  Пытартышыштыже  пакча, изолык да монча верланеныт. Пырням руэн нӧлтымӧ пӧрт  оҥам сылнын пӱчкеден сӧрастарыме наличникан, йоҥгыдо пӧртончылан, кӱкшӧ тошкалтышан лийын. Пӧртыш пурымаште пурлаште  руш коҥга  шоген, тудын шеҥгелне  изирак пӧлем ыле. Пӧртын ончыл велыштыже лукышто лӱмын ыштыме шӧрлыкыштӧ юмоҥа-влак шогеныт, лампаде йӱлен.  Кочам юмыланат, тыгай-тугайланат  пешыжак ӱшанен огыл. Пӧртыштӧ эреак ару ыле. Мебель шуко лийын огыл – ӱстел, пӱкен, кровать, кӱмыж-совлам оптымо  шӧрлык,  омса деч ӧрдыж пырдыж мучко лопка олымбал шуйналтын.  Кочам чылажымат шке кид дене ыштен, чылажат ӱмырашлык лийын.

Тудо тыгак терым,  оравам ыштылын, нийым шапашлен, йыдалым пидын да ятыр моло тӱрлӧ пашам ыштен. Лӱмын ямдылыме станок полшымо дене кандырам пунен. Тиде пашам шуктымо годым мылам станокын  кидкучемжым пӱтыраш ўшанен.  Пӧрт ончылно палисадник ыле, тушто кӱкшӧ вондеран  шолдыра емыжан йошкар ден нарынче эҥыж кушкын.  Коча эҥыж вондер йымак пила да пужар шӱкым  опта ыле. Мый палисадникыште эҥыжым вондо гычак поген кочкынам.  Пӧрт пеленак клат лийын, нуным   пӧртончыл гына ойырен шоген. Кудвече лукышто оҥа дене ыштыме,  тошкен такыртыме мланде  кӱваран кеҥеж кухньо ыле. Тушто тул ӱмбалан  сакалтыме подеш  кочкышым ямдыленыт. Кудвечым суртын шеҥгел ужашыж деч  вӱта ден леваш ойырен шогеныт, а урем велым –  кӱкшӧ оҥа савар,  леведышан капка да калитке. Коча ден кова ушкалым, шорыкым ашненыт, чывым кученыт. Пакчаште пареҥгым, ковыштам, шоганым да моло пачасаскам ончен куштеныт, макым, укропым  ӱденыт. Вӱдым тораште огыл верланыше таве гыч налыныт.

Кочам пеҥгыде койыш-шоктышан лийын маныт. Тунамсе жаплан келшышын шуарен куштымо еҥ семын тудо ешыште  весын оза лияш тӧчымым чытен кертын огыл. Тунам тыгак лийшаш улмаш, очыни. Пеҥгыде дисциплине, шке вийлан да чын улмылан  ӱшаныде,  пеҥгыде кресаньык озанлыкым ышташ огеш лий улмаш, озанлыкыште кажне пашаеҥ шерге лийын. Сандене коча  икшывыже-влакым изинекак  пашалан туныктен. Тудо  кокла кӱкшытан, какши капкылан, пеш тыре, изи ӧрышан  лийын, тамакым шупшаш йӧратен. Тамакшым леваш шеҥгелне  пакчаште шкежак  куштен.

Кочамым ялыште пагаленыт. Коклан кастене пӧръеҥ-влак тудын дек погыненыт, вашкыде мутланен шинчылтыныт, коча нунылан газетым лудын. Тудо тыгак мыскарам ышташ йӧратыше семын ушешем кодын.

Мыйым, икымше уныка семын, очыни, изишак нечкыш колтеныт шонем.  Мылам нунын дене ласка лийын.  Тыгодымак коча пеҥгыдын  йодын моштен, ӱстел коклаште шкем кучаш, пашам ышаш шке семынже туныктен. Мутлан, кочкышым тудын деч вара гына налаш кӱлын, уке гын саҥга гыч совла дене перен кертын. Ӱстелыш  кынервуй дене эҥерташ  чарен, шӱргышовыч дене пайдаланаш туныктен. Ме чылан ик миске гыч пу совла дене кочкынна. Кеҥежым амбарыште  шыҥалык дене леведме пу кроватьыште, йӱштӧ лиймек,  пӧртыштӧ коҥгамбалне маленам. Коча ден кова мыйым тӱрлӧ пашаш пырля налыныт. Мый тушто умлам, йытыным да кынем  ончен куштымым,  мӧҥгысӧ станыште вынерым куымым, тудым нӧртен кийыктыме деч вара, шудыш шарен пыштен,  кечеш коштен ошемдымым, а вараже, пу сорымыш пыштен,  тоя дене кырен  пушкыдемдымым  икымше гана ужынам.  Кырыме йӱк тораш шергылтын, мӱндыр йоча жап гыч йоҥгалтше шкетотан тиде  йӱкым кызытат сайын шарнем. Тунам кынен азапыш шуктен кертмыжым пален огытыл, тудым кажне озанлыкыште вынерым куаш келшыше мушым пуышо культур семын    куштеныт.

Ялысе сӱан ушеш кодын: гармонь, тӱмыр-шӱвыр почеш мурен куштымаш,  модмаш; ӱдырамаш-влак тӱрлыман да ший, ленте дене сылнештарыме марий тувырышт  дене  лывыла койыныт. Марий калык муро, куштымо сем шӱм-чоныш  шыҥеныт. Тунам «Салымсола» шӱлыкан мурым икымше гана колынам. Села лишне кумалтышым эртарыме Пистер ото ыле. Мыйымат тушко наледеныт. Чимарий йӱлам шуктымо годым юмылан пуаш киндым, пурам, мӱйым, мелнам да моло кочкышым намиеныт.  Вольыкым, сурткайыкым намийымым ом шарне.  Тыге мый Эсмекплакыште  олыкмарий-влакын  йӱлаштым да культурыштым пален нальым.  Кочам дене илымем годым марла мутланымым умылаш тӱҥальым, тольык мутланаш вожылынам.  Варарак марла мутланашат тунемын шуым, а возаш тунемын омыл.

Изи йоча улмем годым Эсмекплакыште илыме жапем эн оҥайын эртымыла чучеш.  Мый тунам поро шӱм-чонан еҥ-влак коклаш логалынам. Туге гынат авамым пеш чот ужмем шуын, тудым тӱняште эн сай да моторлан шотленам. Авамым кочам дене ужмекем моткоч йывыртышым. Тудо пеледышан шемалге тувырым чиен ыле. Авам кочам дене ик-кок шагат веле кучалте. Мӧҥгӧ вашке витне, вет тушто тудым шольым ден шӱжарем вученыт. Мый авамын урвалтыжым пӱтырен кученам да  пеленет нал манын сӧрваленам.  Но мыйым,  мӱй коркам ончыктен, авам деч кораҥденыт, ты жапыште тудо шыпак лектын каен.  Уремыш куржын лекмекем  тудым ял мучашыште  тӱҥалше чодыра тӱрыштӧ гына ужын кодым.  Поктен шуаш тӧчен куржым, но тудо корно савыртышеш йомо.

Памар нерген шарнымаш

1943 ий октябрьыште мемнан ешна Памар селаш илаш кусныш. Тушто авам участковый больницыш фельдшерлан паша пурыш.

Ме Черкысола ялыште служебный пӧртыштӧ илаш тӱҥална. Пӧрт урем мучаште больнице деч тораште огыл шинчен, тудын деч вара вигак пасу тӱҥалын. Пӧрт воктенак йыраҥлаште пакчасаска кушкын, лишнак монча ыле. Мемнан ешна пӧртын пурла ужашыштыже изирак кок пӧлемым айлен. Вес пелыштыже больницын тӱҥ врачшын – поро кумылан да мотор капкылан самырык ӱдырамашын – ешыже илен. Нунын мотор, эреак сайын чиен коштшо, ошалге ӱпан вуйыштыжо волгыдо роза тӱсан кугу бантикан Таня ӱдырышт ушеш кодын, тудо лачшымак изи принцессыла чучын.

Ял ик кужу уреман лийын, тудым йырым-йыр пече дене авырен шоген. Урем гыч лекмаште пасу капкам шогалтыме, тудо машинан водительже-влаклан келшен огыл. Кудалын толшо машинам ужмек, йоча-влак капкам почаш ӱчашен куржыныт. Эн ончыч миен шушылан чарнен шогалде кудалын эртыше водительын кудалтыме тыгыде оксаже логалын.

1944 ийыште мый Памар кыдалаш школын икымше классышкыже тунемаш кайышым. Школышто марий да руш йылме дене туныктымо класс-влак ыльыч. Мыйым руш классыш нальыч. Мемнан класс ик пачашан кужу лапка пӧртыштӧ пурымаште вигак пурла велне верланен ыле. А 1941 ийыште чоҥымо кок пачашан зданийым сар каен шогымо кундемла гыч эвакуироватлыме йоча-влаклан почмо йоча пӧртыш савырыме ыле.

Ме тунемаш шкенан урем гыч кореман изолык гоч шуйналтше йолгорно дене вик коштынна. Икана школыш кайышемла мланде дек пӱрыртымӧ куэште кечыше ош тувыран 10-12 ияш ӱдырын капшым ужынам. Чот лӱдмем ден тӱҥшыла чарнен шогальым. Вараже детдомышто илыше ӱдыр пикталтын манын ойлыштыч.  Ӱдыр ача-аваж шотышто йокрокланен, нунын деч увер толмым чарнен да кугу ойгым чытен кертын огыл, очыни. Мый ты ӱдырым кужу жап чаманен иленам.

Кумыкталтме годымат чернил йогыдымо ате, перан ручка, вынер сумка, урок-влак кокла гыч чистописаний да чаткан возен моштымем, военный ямдылалтмаш ушеш лодемалтын кодыныт.  Шарналтыт тыгак азапыш логалшылан икымше полышым пуымо шумлык наглядный пособиян плакат, иприт, фосген аяран вещества-влакын ойыртемыштлан да противогазлан пӧлеклалтше урок-влак. Нылымше классыште тунеммем годым школ воктенысе курык гыч издер дене тӱшкан мунчалтыме татыште шкенан классыштак тунемше ӱдырым йӧратен шынденам. Но йӧратымаш пеш вашке эртен каен, сандене тудым омат шарне, лӱмжӧ гына ушеш кодын – Руфа.

Тӱҥалтыш класслаште тунеммем годым ик эн ончыч лудмо книгалан В.П.Катаевын «Сын полка» повестьшым шотлем, вараже тудым кугеммекемат лудынам.  Тушеч суворовский военный училище-влак нерген пален налынам. Училищыш эн ончычак сареш колышо ача-влакын икшывыштым налыныт.  Тушко налалташ мыйын чыла негыз улмым умыленам. Казань оласе суворовский училищыш тунемаш пураш кумыл лектын, тольык тидлан мом ышташ кӱлмым гына пален омыл. Авам деч йодым, но тудо йодмемым шотышкат ыш нал.

Памарыште ачамын кум йолан «Фотокор» фотоаппаратшым, фотолабораторийжым, карандаш дене сӱретлыман автопортретшым, ялысе пейзажшым, полдыш дене пижыктыме воротникан тувыржым, документше-влакым, тӱрлӧ фотографийым, фронт гыч колтымо серышыже-влакым муынам. Ачам мылам шуко шӧрынан творческий айдеме семын почылтын. Мый авам деч тудын нерген утларак радамлын каласкалаш йодышташ тӱҥальым: кушто шочын, родо- тукымжо да лишыл еҥже-влак кӧ лийыныт, шкеже могайрак улмаш, кушто да кӧлан пашам ыштен – чылажымат палыме шуын. Йодыштмем авамым ала-молан дыр изишак шыдештарымыла чучын, тудо чыла йодышлан ик семын кӱчыкын вашештен, кокланже тудым эсогыл шылтален. Туге гынат ойлымыж гыч шуко пален налынам: ачам изинекак тулыкеш кодын, изава тудым да Сашам – ачамын изажым йӧратен огыл. Санденак, витне, ачам шочмо суртым ондакак коден каен, техникум деч вара вигак пашаш пурен.

Мо ачамым ушештарен гын, тышеч шукыжо аралалт кодын огыл: сӱретан альбом йомын, фронт гыч колтымо письмаже-влакым пытарыме. Икмыняр настажым, мутлан, фотоаппаратым, «Зингер» ургымо машинам да молымат ложашлан вашталтыме. Пиалеш, техникумым да институтым пытарыме нерген документ-влак, ачамын подписьым шындыман да паша гыч РККА-ш кайыме нерген палемден возыман трудовой книжкаже, ачамын печатлыме фотографий-влак, тидын шотыштак фронтыш кайымыж деч кок кече ончыч ыштыме эн шергакан еш фотографий, аралат кодыныт. Мылам нуным сканироватлаш да уэш печатлаш логале, нуно пеш изи да чот тоштемше лийыныт. Тошто фотографий-влак кокла гыч икмыняр ужашыжым цифровой форматыш савырышым.

Памарыште илыме жап сар пагыт да тудын деч варасе шужен ийла дене лачеш толыныт, сандене тудо ик эн неле лийын. Ял калыклан шке озанлык илен лекташ мыняр гынат полшен гын, служащий-влакын тыгай йӧнышт лийын огыл. Киндым картычке дене почеш пуэныт. Авам пашаш коштын, сандене шӱжаремлан эрдене эрак киндылан черетыш налаш да ятыр шагат тушто орланен шогашыже верештын. Ме кинде пудыргымат погалтен кочкынна, кажне пареҥгым шотленна, шӱмжымат луктын кудалтен огынал. Шошым пасушто кодшо пареҥым поген коштынна, тудым мушкын, мелнам кӱештынна. Коншудым, нужым, шинчаланшудым, урвочым да икмыняр моло шудым кочкынна, емыжым погенна. Чайым шолташ шудым поген коштенна. Колхоз гыч налме кечшудо жмыхым пурынна. Тудо мыланна куштылгын логалын: кудалше машинаш пижын кӱзена да жмыхым шеҥгекыла кышкена ыле. Тыгай кочкыш деч вара мӱшкыр корштен. Коҥга гыч порым да шуным удыркален луктына да кочкына ыле. Организмыште ала-можо ситен огыл витне. Ӱй ден шӧрым ужын огынал, йӧратен огынал гынат, ава кол ӱйым  ӧкымешак йӱктен. Эреак шерым кочмо шуын, но тудыжо шуэн гына логалын. Кинде комыш йыгыме чеснок келшен.

Мый чылажымат палаш тыршыше, пыртак ӧпкелалтше лийын кушкынам. Ача ситен огыл, тудым ужмем, ӧндалмем, мутланымем, мокталтымыжым колмем, вӱчкалтымыжым шижмем шуын. Икана теле йӱдым мардеж шӱшкымӧ йӱкеш аҥыргымыла лийын, ачам нерген шонкален шинчышемла, шортын колтышым. Ачамым сарыш ужатымым шарналтен ойгырымем годым молан дыр эреак чоҥештен кайыше тӱрня-влакын ойганен йӱкланымышт солнымыла чучеш.

Мый изишак полмезе шӱлышан кушкынам, икана  школышто перемен годым рвезе-влак дене пырля орадыланенна, моло тыгай койышым ончыктымемым  ом шарне. Чылаж годымак мутым колыштшо лийын омыл векат. Иктаж мо ойлымыж дене келшыдымем годым авам мылам сыра ыле, икана мылам «шӱрча» улат мане.

Авамлан полышкалыше кӱлын, тудо мыйым ончен, эҥертыш пӧръеҥым ужнеже улмаш, очыни. Ме тудын дене Памар станцийыш коштынна, тушто изирак пазарыште кӱешт лукмо тӱрлӧ кочкышым ужаленыт, киндым налаш Волжскыш йолын топкенна.  Ик кеҥеж кечын тудо мыйым ложашы налын кодаш пеленже Казаньыш нале.  Тушко ме пригородный поездын шыҥ-шыҥ теммше вагонышкыжо шинчын кайышна. Авам оксажым шылтен пыштен, тунам кӱсен вор-влак шукын лийыныт. Эше чодыра гыч йорлшӧ кукшо пушеҥге укшым нумалынам, тудым авам дене коктын пила дене пӱчкеденна.

Шола гыч пурлашке: Вова, Вася да Роза Памар селаште. 1947 ий. 

Ялыште лишыл пӧртлаште илыше эрге-влак Коля Колескиков, Женя Андреев дене келшенам. Икана рвезе-влак дене колхоз имне-влакым йӱдым кӱташ кайышна. Мый тунам икымше гана имньым кушкыжынам (седло деч посна), имньын оржажым пӱтырен кученам да эркын кудалынам.  Пеш оҥай ыле: тулото, шолгымеш кӱктымӧ пареҥге, тӱрлӧ нерген мутланымаш.  Тиде ик эн куанле да весела тат лийын.

Кудвечыште турникым шогалтенна, тушто пошкудо пӧртласе рвезе-влак дене таҥасенна. Кандырам шупшын, кӱкшытыш тӧрштылынна. Пырдыжыш вӱргене оксам кышкен модынна. Кӱзымат кышкенна. Пикшым, умдым, рогаткым, пугачым ыштылынна.  Мыйын кевытыште налме модышем нигунам лийын огыл. Шке кид дене пу орвам ыштенам да шӱдырен коштынам. Коваште футбол мече нерген шонкаленам.

Коча дек Эсмекплакыш

Кеҥеж каникул годым мый икмыняр кечылан кочам дек миен коштынам. Ояр кече годым Памарын кӱкшака тӱржӧ гыч кумда пасу да лапыште верланыше чодыра гоч Эсмекплакын кӱкшакаште шинчыше пӧртшӧ-влак койыныт. Ончет да чылажат пеш лишне улмыла чучеш. Тушко кайыме корнышто еҥ йӧршын гаяк вашлиялтын огыл. Кайыме корныштем Пєртанур (Березники) ял лишне пушеҥган да нугыдо вондеран  тура серан келге корем лийын. Преданий почеш, тушто осал шӱлыш илен.

Элнет эҥер гоч пырня кӱвар лийын, но тудым шошо еда вӱдшор йоктарен наҥгаен. Сандене вес серыш ик вел гыч весышкыла шупшмо тросым кучен, шоло але пуш дене луктеденыт. Эҥер вошт койшо вӱдан, ошма пундашан, лапка серан ыле, тушто тӱшкан ийын коштшо кол-влак койыныт. Шокшо кеҥеж покшелне эҥер куакшемын. Эҥер гоч лукшо лийдыме годым куакш верыште йолын ошкеденам, келгырак вержым, йолашемым да тувыремым ик кидыш налын, ийын эртенам. Эҥер деч Эсмекплак марте кок уштыш лиеш. Тушко лавыран аҥысыр корно шошым вӱд ташлыман ӱшыкан тумер гоч шуйнен.

Мыйым ала-можо Эсмекплакыш шупшынак. Тушто тӱткышым ойырымым шижынам, чонлан ласкан чучын. Тушто пакчаштак киярым кӱрлын налын але кешырым луктын але шоган шудым чывышталын налын, маке калтам вигак умшашке ястарен, кочкын кертынам.

1948 ийыште Памар кыдалаш школышто ныл классым кум кумытанлан да кок нылытанлан дене тунемын пытарышым, поведениемлан визытаным шынденыт. Шӱжарем туштак кумшо классым, а шольым икымше классым сайын пытареныт.

Куэрсола (Ашланке)

1949 ий июньышто авамым Волжский районысо Моркыял медпунктыш кусарымылан кӧра ешна Моркыял сельсоветысе Ашланке ялыш илаш кусныш. Тиде ялже Памар деч Сотнур велышкыла 12 килоиетр тораште верланен. Тыге ме изишак кӱкшакан тӧр кундемыште верланыше тымык ялыш логална, ял деч ик километр наре тораште Зеленодольск лесничествын чодыраже тӱҥалын. Ял кум уреман ыле. Тудым Ошлай эҥер кок ужашлан шелын.

Мый тораште нӧлталт шогышо кӱкшака кундемым чӱчкыдын эскеренам. Вараже пален налынам: ты кӱкшака вес велне Пӧтъял, Сотнур верланеныт улмаш. Ешнаже эше шукерте огыл тушто илен. Чаманаш веле кодеш: витлымше ийлаште тушко миен коштын омыл. Тунам ачамым палыше Богдановмыт, моло еҥ эше иленыт. Нуно ачам нерген шуко каласкален кертыныт.

Куэрсолаште посна колхоз лийын, тӱҥалтыш школ, медпункт, почто, клуб, кевыт, пожарный депо, апшат пашам ыштеныт. Ялыште илыше-влак йӱаш, пакчаш шаваш, вольыкым йӱкташ, мончаш вӱдым эҥгер гыч вӱдвара дене нумалыныт. Эҥер кошкымо годым ӱлнырак чодырасе памашыш коштыныт. Куэрсола тунамсе чыла моло ял семынак ару улмыж дене ойыртемалтын. Пайрем деч ончыч, поснак Тройчын вашеш, уремым эрыкташ рӱжге лектыныт. Ялыште пӧртым сурален огытыл.  Сура олмеш пу пашкарым кералын коденыт, толшо еҥ пален: суртышто нигӧ уке, ӧрдыжеҥлан тыште нимом ышташ.

1949 ий 21 июнь гыч авам Куэрсола ялысе медпунктышто акушерлан пашам ышташ тӱҥале. Икмыняр жап гыч медпунктым Моркыялыш кусарышт. Авам кокыт гыч вич километр наре тораште верланыше вич ялыште да кок кутырышто илыше мӱшкыран ӱдырамаш-влакым эскерен шоген. Тудо эреак пашаште лийын, медпунктышто огыл гын, ял ден кутырлашке миен коштын. Медпункт пелен азам ыштыме стационар лийын огыл, сандене мӧҥгыштӧ азам ыштеныт. Врачын полышыжо кӱлеш лийме годым мӱшкыран ӱдырамашым,  терыш але орваш пыштен, Волжскыш, южгунамже Зеленодольскыш наҥгаеныт. Коклан тыгеат лиеден: авам ик ялыште азам ышташ полшен шуктен веле, тудым уэш вес ялыш ӱжыныт.  Но тудо нигунам вуйым шийын огыл. Азам ыштымаш нелын эртыме нерген гына коклан ойлымыжым колаш логалын, но, юмылан тау, чыла сайын эртен. Аза шочмекат аза  ден ава-влакым эскерен да полшен шоген. Прививкым ыштеден. Тунам закон пеҥгыде лийын: аза колымылан шынденат кертыныт. Авам пашажым йӧратен. Тудо шкем кучен моштышо, чот тыршыше лийын, ӱдырамаш ден йоча-влакын тазалыкыштым аралыме пашалан уло вийжым пуэн. Тудын дек сусыргымо да тӱрлӧ чер дене черланыме годымат полышым йодын миеныт, южгунамже мӧҥгышкак толыныт. Акушерке Елизавета Васильевнам шукын кужу жап порын шарненыт.

Авам мемнам жапыштыже пукшен-йӱкташ, шот дене чиктен шогалташ тыршен. Пӧртыштӧ эреак ару да ласка лийын. Тидын годымак шкенжымат эскерен, сайын чиен коштын. Тудын кумылжым савыраш шонышо-влакат лектеденыт, но иктыжланат ӱшаным пуэн огыл, ӱмыржӧ мучкылан тулык вате лийын кодын. Авам пален: ӱдырамашын кеч-могай лушкыдо койышым ончыктымыжым вигак уло ял пален налеш да манеш-манеш эсогыл район дечат тораш ночко лум орала кугемын шарла. Тидыже шкаланже веле огыл, икшывыже-влаланат кугу эҥгекым конден кертеш. Тудо шкем шот дене кучен моштен, лӱмнержымат кӱшнӧ кучен, авам еҥ-влаклан кӧранен огыл, конфликтыш пурымо деч кораҥаш тыршен. Мыланнат «Еҥ-влаклан осалым ида ыште, нуным ида сырате – юмо наказатла. Нимом ида ойло, чытыза» манын тӱен ойлен. Ава йӱшӧ-влакым чытен кертын огыл. Кумыл лекме годым мураш йӧратен.

Красный Горко

Умбакыже мый Красный Горко шымияш школышто тунемынам. Тудыжо Куэрсола деч ныл километр тораште верланен. Школын ик пачашан пу зданийже ял тӱрыштӧ кӱкшакаште шинчен. Тунам школым какширак капкылан шагал шыргыжше Яков Иванович Иванов вуйлатен. Тудо ачамым пален. Мыйын тунемме классым руш йылме ден литературым туныктышо пеш чулым, йытыра капкылан  Лидия Арсентьевна  Смоленцева  вуйлатен. Шым классым тунемын пытарыме жаплан школ директорлан ончычсо завуч Василий Дмитриевич Соловьёвым шогалтеныт.

Школ воктенак Казанский Юмынава юмоҥа черке нӧлталтын шоген.  Авана мемнам кумыньнам 1949 ий кеҥежым Моркыял черкыште тынеш пуртен. Тунам мый 12 ияш лийынам. Ондак ме черкыш каяш тореш лийынна, тидыже аван кумылжым чотак волтен. Ачам ден авам атеист лиймыштлан але марий калыкын чий ӱлажым пагалымыштлан кӧра мемнам изи улмына годымак тынеш пуртен огытыл манын шонем. Коммунист лийын огыл гынат, туныктышо семын ачам кугыжаныш идеологийым да политикым шуктен толде кертын огыл.  Ойлымыж гыч палем: авам олаште лиймыж годым черкыш пурен коштын. Икана тудын ӱмбак чогеныт.  Фельдшер кумалаш чынак коштеш мо манын,   ял мучко  йодыштыныт. Тунам авам арестоватлен кертме деч пеш чот лӱдын. Но нигӧ пеҥгыдемден каласен огыл. Тылеч вара авам пеш чот шекланаш тӱҥалын.

Шымше классыште тунеммем годым Эсмекплак тичмаш огыл кыдалаш школыш куснышым. Мыйым молылан примерлан шотленыт, туныктышо-влак велым моральный полышым шижын шогенам, сандене сайынрак тунемме шуын. Но кочамлан тунемаш чот тыршымем келшен огыл, лудын шинчылтмемым жапым арам йомдарымылан шотлен. Ик кастене адак книгам кучен шичмемым ужмекше, кӱзанӱштӧ дене наказатлаш шонен пыштен. Лӱдмем дене коҥга йыр куршталаш тӱҥальым да вараже кровать йымак лукыш шылын шинчым… Вес кечынак коча деч каяш логале.

Кеҥежым кӱтычын полышкалыжылан пашам ышташ тӱҥальым, но икмыняр жап куршталын ончымек, умылышым: тиде мыйынлык паша огыл. Красный Горко школысо шымше классыш уэш пӧртыльым. Классыште 12 тунемше ыле: шым эрге да вич ӱдыр.

Школысо физический, фото, стрелковый кружоклашке кугу интерес дене коштынам. Фотографийым печатлаш, изи калибран винтовко дене лӱйкалаш тунемым. Чыла кружокым шке пашажым йӧратыше еҥ, физикым туныктышо В.Д. Соловьёв, вӱден. Тудын вуйлатымыж почеш 1952 ийыште самырык физик-влакын республик кӱкшытан икымше олимпиадыште сеҥышыш лектынам да Марий АССР Просвещений министерствын  грамотыж ден палемдалтынам.

Шымияш школым руш йылме, химий да СССР Конституций дене нылытанлан, моло предметым визытанлан тунемын пытарымек, Горький оласе речной училищыш тунемаш пурен ончаш тоштым.  Экзаменым кучаш кайымем годым авамын йодмыж почеш Кузьма чӱчӱ ужатен кошто.  Экзаменым кучышым, но конкурсым эртен ышым керт. Речник профессий мылам пешыжак ыш келше, сандене тунемаш пурен кертдымемлан ойгыраш ышым тӱҥал.

Шарача

Ты ийынак Шарача кыдалаш школышто кандашымше классыште тунемаш тӱҥальым. Школ мӧҥгӧ деч шым километр тораште ыле. Тудо села тӱрыштӧ кок пачашан пу пӧртыштӧ верланен. Директорлан Яков Тимофеевич Тимофеев пашам ыштен. Класснам интеллиген койыш-шоктышан, мотор чурийвылышан, мыскараче кумылан Андрей Васильевич Исаев вуйлатен, тудо математикым туныктен, 1954 ий гыч школ директор лийын. Туныктышо-влак кокла гыч шукынжо сайын туныктеныт. Мотор сын-кунан, шагал мутланыше, руш йылмым да литературым туныктышо Тамара Александровна Бессонова, спортивный капкылан пеш чулым самырык физик туныктышо Владимир Валерианович Учаев ушеш кодыныт.

Классыште латиндешын лийынна: кандаш эрге да ӱдыр-влак. Тунемше-влак кокла гыч шукышт Татар АССР Зеленодольск районысо Большие Ключи, Малые Ключи, Соловьёвка да моло ялла, Раифа посёлко гыч лийыныт. Шарача села гыч ик ӱдыр да мый веле Марий Эл гыч лийынна.

Шарача кыдалаш школ, 8-ше класс. Икымше радам (шола гыч пурлашке): А.Голышев, А.Новожилов, Ю.Нилов, А.Слесарев, В.Соколов; кокымшо радам: А. Пурынова, Л.Швецова, Л.Тимофеева, А.В.Исаев – классым вуйлатыше, Л.Иванова, Анна Пашкина; кумшо радам: В.Илюшина, Г.Гришина, Л.Коклихина. Н. Родюшина, Н.Калинина, Т.Мартышина, И. Сидоров, Н. Малыгин. 1953 ий январь.

Мый, шольым да шӱжарем колышо фронтовикын йочаже семын тунеммылан тӱлымӧ деч утаралтынна. Ме ончыкыжо сайынрак илаш шонен тыршен тунемынна.

Шуко моло рвезе семынак мыят тунам футболла модаш йӧратенам. Москвасе «Торпедо» верч чонем йӱлен, вет тушто моткоч тале футболист Эдуард Стрельцов модын. Военрук да физкультур туныктышо Афанасий Никитич Петров Памар кыдалаш школын сборныйжо дене модаш командым чумырыш. Мечым сайын колыштарен моштем ыле, сандене мыйымат командыш пеле защитник семын нальыч. Кок командыштыжат ӧрдыж гыч налме игрок-влак лийыныт. Мемнан командына вес школын сборныйжым тӱҥалтыштак шке капкаж вокне ишыктыш. Мый шкенан нападающийна-влакын модмыштым куанен да кӧранен онченам. Мыламат мечым икмыняр гана чумалын ончаш логале.  Школын сборныйжо 6:0 счёт дене сеҥыш.

Школым 1955 ийыште тунемын пытарышым. Кечан шокшо кече ыле. Ме уло классге лишыл отыш кайышна, школым сайын тунемын пытарымынам веселан палемдышна.

Василий Соколов 10 классым пытарыме деч вара. 1955 ий июнь.

Куэрсоласе илыш нерген

Куэрсолаште илымына нерген шарнымашке пӧртылам. Самырык-влак касым эртараш уремыште погынат ыле, гармонь сем почеш муреныт, куштеныт. Школышто патефон почеш куштеныт. Шке ыштыме шахмат дене модыныт, кевытыште налмыже лийын огыл. Кином эреак конден шогеныт. Шоҥгыжат, йочажат – чылан фильм-влакым ончаш кугу кумылын коштыныт. Вараже клубышто чывигым ончаш тӱҥалыныт, сандене кином ончычсо пожарный депошто онченыт.

Шуко мероприятийым эртарымаште ончылно лийынам.  Мыйын темлымем почеш мечым налме, волейбол площадкым ыштыме. Футбол полемат ышташ тӧчышна, но колхозым вуйлатыше мемнан шонымына дене келшен огыл, ойырен налме вернам куралыктен, тушто арбузым ончен кушташ тӱҥалына манын. Тыге футбол пасуат лийын ыш шу, арбузымат ончен ышт кушто.

Каникул годым ме, ялысе рвезе-влак, Зеленодольскышто еҥ-влакын пуыштым пӱчкеденна да шелыштынна. Кӱртньыгорно станцийыште вагонла гыч пырням ястаренна. А икана Юл воктенсе олыкыш рвезе-влак дене пырля шудым солаш миен коштынам. Пеш весела да оҥай ыле, 30-40 еҥлан кочкышым олыкыштак ямдыленыт. Паша кече деч вара Юлышто йӱштылмӧ да омашыште малыме нигунам огеш мондалт. Юлышто воктечна ийын эртыше, пычкемышыште тул дене волгалтше мотор теплоход-влакым юарлен онченна, тушто сылне семан муро-влак йоҥгеныт. Шудым солымо пагыт кугу пайрем семын ушеш лодемалтын кодын.

Мый Витя Спиридонов, Володя Ефремов дене келшенам. Володяж дене шахматла модына ыле, тудо вараже Красный Горко школын директоржо лийын. Тыгак Гриша Максимов, Толя Алексеев, да моло рвезе-влак дене пырля модын куршталынна. Ик уремыштак илыше покудына Миша Алексеев чӱчу дене кылна сай ыле. Эн чотшо Коля Филиппов дене келшенна, тудо мый дечем изиш кугурак ыле.

Эҥер йогын почеш ончымаште километрат пеле наре кӱшнырак эҥер савыртышын тура серыштыже моткоч сылне верыште тошто вӱд вакш ыле. Коля дене коктын вӱд вакш марте да изиш торашкырак –   ял калыкын йырым-йыр шындыме шартнеран вакш пўяшке – коштына ыле. Эҥерыште шукертак йӧрылтшӧ пушеҥге йымач ракым луктеденна. Кеҥежым эҥер кошкымо годым келге лакылаште изи нужголым, мокшынчым кид дене кучена ыле. Ондак, мемнан  Куэрсолаш илаш куснымына годым, эҥер нӧлпер лоҥгаште шыргыктен йоген, сандене шокшо кеҥежымат кошкен огыл. Мучашъер ял воктенысе купышто шӧртнялге каракам вапш дене кученыт. Пасулаште суслик-влакым пыжашышт гыч вӱдым оптен поктен луктеденыт. Тунам нуно мемнан кундемыштат иленыт. Мыланна нине изи янлык-влак колхозлан кугу эҥгекым кондат манын ойленыт. Коля йолташем нуным шуко куча да коваштыжым заготпунктыш сдатла ыле, тыге тудо оксам ыштен налын.

Жапын-жапын ялыш вторсырьём погышо татар пӧръеҥ имне ден толын коштын. Тудо тошто вургемым, вольык лум, коваштым, межым поген, олмешыже полдышым, фонариклан лампочкым, батарейым да тулеч молымат темлен. Киров область гыч портышкемым йӧрышӧ-влак толын коштыныт. Рошто, Кугече, Тройчын религиозный пайрем-влак, сайлымаш кече ушеш кодыныт.

50-ше ийлаште, колхоз-влакым кугемдыме пагытыште, Ашланке совхозыш пурен да чотак шолдырген. Школ петырналтын, йоча-влакым пошкудо селаш шупшыкташ тӱҥалыныт. Ялысе пӧрт-влакым пошкудо Татарий гыч дачник-влак наледеныт.

Паша вер деч посна кодмек, культурно-развлекательный учреждений пашаеҥ-влак кокла шукышт йӱаш тӱҥалыныт. Тӱҥ шотышто шке шолтымо аракам йӱыныт. Тудыжым коремыште але чодыраште шолып шолтеныт. Аракам йӱын аярген колышо-влакат лийыныт.  Йӱын кредалмашкат шуыныт. Ик урем ден вес урем коклаштат кредалмаш лиеден, тидын годым ломашым, пече меҥгымат кучылтыныт, кокланже пычалымат кидыш налыныт. Чыла тидыжым ужмек, да ончыкыжо илышыжлан лӱдыкшӧ лектын кертмым шотыш налын, южо еҥже илаш ӧрдыжкӧ лектын каен. Южышт армийыште служитлыме деч вара мӧҥгӧ пӧртылын огыл, пашам кычалын, вес кундемлашке кайыше-влакат лийыныт.

Соколовмытын Куэрсола ялысе пӧртышт. 2006 ийысе снимке.

Частный пачерлаште илен коштмо йочан психикыштыже да нерве системыштыже палдырныде кодын кертын огыл. Илыш мыйым утларак шекланаш туныктен. Шкежат ныл йочан лийын гынат, поснак кугу нелылык лекме годым мемнан ешлан Матрёна кокай полшен шоген. Тудо ты пӧртыштӧ кок ий наре илен.

Ме ик пӧрт гыч весыш куснылын иленна. Тыге куснылмо годым улшо пычырик пого гычат могай гынат ужашыже йомеш. 1950-ше ийлаште гына ме ял тӱрыштӧ (кызытсе Дачный урем) мланде участкым налынна да уремышкыла кок, кудывечышкыла ик окнан, пӧртончылан изи пу пӧртым чоҥенна. Тудым ышташ Кузьма чӱчӱ полшен. Вова шольымат шке надыржым пыштен, тудо колхоз машина дене кӱм конден, негызым ыштен, пӧртончылым нӧлташ полшен. Авам чывым да казам ашнаш тӱҥалын, икмыняр жап гыч сӧснам, шорыкым, комбым кучен, изирак садым шынден.  Володя тушто олмапум, а пӧрт ончылно пистым шынден. 1968 ийыште ош мончам ыштеныт.

Выпускной экзамен деч ончыч мемнан классыште военкомат гыч толшо капитан выступатлыш, военный училищыш тунемаш пураш ӱжӧ. Пӱрымашым терген ончаш кумыл лекте, авам дене чеверласышым да военно-врачебный комиссийым эрташ Волжский райвоенкоматыш, пелен нимо налде, пычырик окса дене лектын кайышым. Тидын годым могай военный училищыш пурышашымат пален омыл. Пурен кертам мо манын тургыжланенам. Пурен от керт гын вет, пӧртылашыже намыс.  Сандене кайымем годым йолташем-влакланат нимом ойлен омыл. Зелёный Дол станций деч Волжск марте билет деч посна, пригородный поезд вагон ӱмбак кӱзен возын, кудальым. Медосмотрым сайын эртымек, комиссий член-влак ончылно оҥым кадыртен шогалын, лётчик-истребитель лийнем маньым.  Мылам, изи да какши капкылан рвезылан, медучилищыш каяш темлышт, мый вигак келшышым. Тиде кечынак, 1955 ий кеҥежым, мылам Марий АССР гыч эше куд еҥ дене пырля, Н.А.Щорс лӱмеш Омский военно-медицинский училищыш направленийым пуышт. Военкомат гыч лекмекем пеш чот куанен ӧрын колтышым: мыйым ялысе рвезе-влак вучен шогеныт. Нуно олаш кайымемым пален налыныт да почешемак толын шуыныт улмаш. Пригородный поезд дене ме тӱшкан Зелёный Дол станций марте кудална, юарлен муренна. Тыге шокшын ужатымым нигунам ом мондо. Мыйым тыге аклат манын шоненат омыл. Зеленодольскышто чеверласышна, мый вес поездыш шинчым, плацкарт вагонын кумшо полкышкыжо кӱзен возым да Омскыш кудальым. Экзаменым сайын кучымек да мандат комиссийым эртымек, курсант лийым.

Эстонийысе службо

КСЗПО управленийын кадр отделыштыже мутланыме деч вара мыйым Кольский пелеотрошко, Мурманск  областьысе  Кувшинская Салма посёлкыш,  Сторожевой корабль-влакын посна бригадышкышт медицине полыш пунктын врачше должностьыш колтымо нерген увертарышт. А Риммам пўй врач семын  военный службыш  налын да офицер званийым пуэн кертме йєн улмо нерген каласышт. Вес верыш – Эстонийысе Сааремаа (Эзель)  островыш  колтен кертме нергенат ойлышт. Кадровикын мутшо почеш,   туштыжо пуйто кў деч моло нимат уке. Мыйым тыгак округын тылысе Военмедотделенийын  начальникше медицине службо полковник Василий Филиппович Терёхин приниматлыш. Тудо терапевт але инфекционист лияш кумылан улмемым сайлан шотлыш, тыгодымак хирургий нергенат шоналташ темлыш. Вараже мыйым Сестрорецк  пограничный госпиталь дене палыме лияш колтышт.

Ме Римма ден коктын Кольский полуостровыш каяш кумыла‰на; тудын аваже мыланна Кувшинская Салмаш адресоватлыме  вургеман контейнерым  колтыш. Но мылам Сааремаа островышто  кадр отделыште ушештарыме 11-ше пограничный отрядыш,  Эстон ССР-ысе Кингисепп олашке частьын медслужбо начальникшым отпускышто улмо жаплан алмашташ  каяш вучыдымын кўштеныт. Контейнерым Ленинградысе  окружной складыште  жаплан ястараш лиеш ыле. Но начальстве поянлыкда сайын  аралыме лиеш манын ўшандарен ыш керт.  Сандене тудым корнышто чарен шогалташ  да мӧҥгеш Кинешмаш  колташ логале.

Ты жапыште, Арсентьевмыт да Володя Киртаев дене  чеверласен, ме Римма дене коктын  октябрь мучашыште  кок чемодан дене Таллиныш поезд  дене кудална. Тушеч дизель-поезд дене, пеш чот йӱдеш кодын,  Виртсу пристаньыш  миен шуна. Паромым вучен шуктымек, кандаш километр лопкытан Суурвяйн  пролив гоч Муху островыш  миен шуна да Куйвасту  причалеш шогална. Туштыжо мемнам частьын военный медицине  службыжын  уазикше вучен шоген. Машина дене ме Муху остров гоч эртышна да 1894-1896 ийлаште ыштыме дамбе дене кум километр лопкытан Вяйкевяйн пролив гоч  эртышна да Сааремаа  островыш  миен шуна.  Эрдене Кингисеппыште лийна.

Ме пуста верым ужына манын шонышна, но логалынна  вучыдымо цивилизацийыш. Мемнам олан рӱдыж  деч тораште огыл  верланыше пӧртысӧ медсанчасть дек намиен шогалтышт. Мыйын толмем нерген частьын ВМС начальникшылан  увертареныт, тудыжо ты жапыште кудвечыште волейболла модеш улмаш. Мый тудын дек  военный семын рыҥ тошкалын  лишемым да  службым умбакыже  шуяш  командировкыш толмем нерген увертарышым.

Отрядын штабше  ола покшелне Ленин (ондаксе Уус) уремыште верланен. Мый отрядын  медслужбыжын  организационный структуржым  пален омыл, пограничный войска нергенжат нимом шинчен омыл. Дивизийысе медслужбын  начальникше дек каем манын шоненам. Частьын командирже дене вашлиймаш  кужун шуйнен огыл, тудо медик-влакым пагалыдымыжым ончыктыш да мыйым «торашкырак» колтыш. Чылажат тыге лие.

Кокымшо пачашыш кӱзымеке да, тӱкалтен, кабинетыш пурен шогалмеке,   мый  кужу ўстел коклаште  шинчыше  пенснеан  офицер деч йодым:

– Полковник йолташ, те военный медицине службо начальник улыда мо?

– Могай мый тыланда службо начальник!  Мый частьын командирже улам! – шинча пунжым куптыртен, шыдын пелештыш тудо. – Тиде гына мо, мый медик-влакым йєршын гаяк ом йєрате…

– Полковник йолташ, мый медицине службо  начальникым отпускыш кайыме жаплан алмашташ толынам.

– А-а-а!  Ну, иди на хрен!

Теве тыге отрядын  начальникше  полковник  Волков ден  палыме лийна да военный службо тӱҥале.

Икымше йӱдым ме Римма дене медпунктын кокымшо пачашыштыже палатыште эртарышна, вараже Суур-Пыллу уремысе 5-ше номеран пу пєртышкє  куснышна. Тиде чынже денак  коҥгаш олтыман кок пачеран эстон пӧрт ыле. Вес пелыштыже украин-эстон еш илен. Вӱдым уремысе  колонко гыч  налынна.

Кингисепп ола – ончычсо Курессааре – Рижский заливын сылне серыштыже верланен. Олан ик эн ойыртемалтше верже – Курессааре епископ  замке, тудым XIII курымыштє нєлтымє. Замке 70 наре ий чоҥалтын. Кокла курымласе тиде замке тачысе кече марте тӱрыснек аралалт кодын да калыкым моторлыкшо дене ӧрыктара. Кингисеппыште акрет годсо моло памятник-влакат ыльыч. Оласе рӱдӧ площадьыште XVII курымышто чоҥымо ратушын да Кужыт ден нелытым висыме мере шумлык Курессааре палатын кӱ зданийышт, тыгак лютеран черке верланеныт.

Тып-тымык, сайын тӱзатыме да ужар пушеҥге ден вондер лоҥгаште  верланыше ола. Ош кермыч дене нєлтымє частный пӧрт-влак  моторын койыт, кок пачашан шуко пєртым  олма сад ден пеледышан клумбо, мотор пече сылнештарат. Мо оҥайже, островышто илыше-влак пӧртыштым тӱкылен огытыл. Тушто шукыжо ӧрыктарен. Военторг кевыт да госпиталь деч посна чыла вывеске эстон йылме дене гына возалтын. Пазарыште кид дене пидме тӱрлӧ меж настам, олмам, пакчасаскам да тулеч молымат ужаленыт. Кевытлаште кочкыш да  моло сату шуко улмылан ме Римма дене чот єрынна ыле, вет Российысе  тора кундемлаште  тыгайжым ужмо огыл.

Снимкыште:

Cӱан кечын. Озаҥ ола. 21.03.1964 ий. 1-ше радам (шола гыч пурлашке): М.Невзорова, Римма ден Василий Соколовмыт; 2-шо радамыште: В.Герасимов (Марий Эл), В.Киртаев (Марий Эл), Т.Жданова да Л.Никитина.

Кугу черетат лийын огыл, тидыжат ӧрыктарен: кингисеппец-влакын тӱҥ транспортыштлан шотлалтше велосипед-шамыч лӱмын ойырымо верлаште шогеныт. Нуным нигӧ оролен огыл. Ӧрыктареныт ор йыр кӱнчымӧ лопка ровышто  ир лудо-влак  ласкан ийын коштмышт, оласе паркыште илыше ур-шамыч, залив серыште кыдал марте чара  ӱдырамаш-влакын кечеш когарген кийымышт.  Икманаш,  ме вес тӱняш логалынна.

Верысе калык кокла гыч икмыняр ужашыже руш йылме дене мутланыше-влакым  шєрын ончен,  нуным элым сеҥен налшылан шотлен. Ты шотышто ӧрдыж кундемла гыч толшо-влак шкештат ик шот дене титакан  лийыныт: нуно верысе еҥ-влакын  культурыштым  келгын умылаш тыршен огытыл. Мый гын эстон-влак велым ала-могай ужмышыдымо шӱлышым шижын омыл. Руш-эстон разговорникым налынам, икмыняр шомакым тунемынам да кӱлеш лийме годым  кучылташ тыршенам. Менталитетыштым умылаш кӱлын: нуно  шагал мутланат, огыт вашке.  Нунын  вурседалме эн торжа мутыштлан  «курат» («ия») мут шотлалтын.

Пограничник-влак деч посна островышто ПВО-н ракетный частьше шоген, Кингисеппыште Миноборонын гарнизонный госпитальже верланен.

Медпунктышто черле-влакым шымлаш да эмлаш чыла условий ыле: стационар, пӱйым эмлыме кабинет, лабораторий, рентгенкабинет, физиокабинет, аптеке; кухнят пашам ыштен. Мыйын командировкем самырык еҥ-влакым армийыш налме жап дене лачеш толын, сандене мыланем частьын военный медицине службыжым (ВМС) жаплан вуйлатыше семын учебный пунктышто самырык салтак-влаклан медосмотрым эртараш, прививкым ышташ да тулеч моло пашам шукташ логалын.

Командований тыршымемым ужын шуктен векат, тылзаш командировкем мучашке шумеке, частеш кодаш темлыш.  Служитлыме условий сай улмылан кӧра мый кодаш келшышым. Тыгай ойыш шуаш тидыжат полшыш: мӱшкыран гынат, Риммам поликлиникыш испытательный срок деч поснак пашаш нальыч. Тыгеракын, округын приказше дене мыйым пограничный отрядын медицине полыш пунктшын (ПМП) врачше должностьыш шогалтышт.

1964 ий 14 ноябрьыште Риммам рӱдӧ райбольницыш стоматологлан нальыч. Тудо эстон коллективыште шкетын руш лийын, туге гынат игылтын але шыгыремдылын огытыл. Паша куштылго лийын огыл, чылажат шот дене шукталтын да дисциплинат кӱлеш кӱкшытыштӧ кучалтын, кажне пациентлан коло минут ойыралтын. Поликлиникыште приёмым эртарыме деч посна медик-влакын бригадышт дене пырля оласе да островысо кутырласе школлаште тунемше-влакын умша кӧргыштым да пӱйыштым терген. Пӱтынь островым коштын савырнен. Верлашке лектын коштмо годым шукертсе тошто креслым, бормашиным йӧндымӧ пӧлемлаште поген келыштареныт. Пациент-влак кокла гыч южышт, поснак йоча-влак, рушла мутланен моштен огытыл.  Школлаште руш йылмым кумшо классыште веле тунемаш тӱҥалыныт. Эреак эстон-влак коклаште лиймылан да нунын мутланымыштым колмылан  кӧра Римма верысе йылмым пеш вашке умылаш тӱҥалын да пациент-влак дене нунын шочмо йылмышт дене мутланаш тыршен.  Сандене тудым пагаленыт. Поликлиникын пӧлкажым вуйлатыше «Могай те молодец улыда» манын ойлен. Эстон-влаклан руш докторын эстонла мутланымыже келшен. Риммам поликлиникыште чылан пагаленыт. Эстоний гыч кайымекынат тусо пашаеҥ-влак пӧлкам вуйлатыше Магда Палтс дене пырля   да врач йолташыже  Ану Сояр  Риммам  У ий да 8 Март пайрем-влак дене  икмыняр ий саламленыт, увер-влак дене палдареныт.

1965 ий 11 апрельыште Андрей эргына шочо. Римман аза ыштыме пӧртыштӧ улмыж жапыште Кинешма гыч аваже полшаш тольо.  Отпускшо пытымеке Мария Ивановнам Римман кокаже Екатерина Ивановна алмаштыш.

Кок ий гыч мемнан ешлан ола покшелне Торни уремысе кок пачашан кермыч пӧртыштӧ пум олтыман йыргешке коҥган да плитан  кок пӧлеман пачерым пуышт. Вӱдым кудвечысе колонко гыч нумалынна. Пӧрт ныл пачеран ыле. Ме икымше пачашеш верланенна. Пошкудына-влак пограничник ыльыч: Житник Илья ден Тамара да руш-эстон еш – Василий ден Элла Перовмыт. Ме нунын дене келшен иленна.

Кум ият пеле теммеке, эргына садикыш кошташ тӱҥале. Паша верысе йолташыже-влак Риммалан эргынам эстон группыш пуаш рӱжге темленыт, туге гынат ватем руш группыш пуэн. Андрюшнам эстон ӱдыр Ааста шефствыш налын, тудо молан дыр руш группыш логалын ыле.  Эргына садикыш кайымекше мураш тӱҥале, тудо эреак мурен. А эше Андрей музыкым колышташ йӧратен, проигрыватель дене пластинкым чарныде пӱтырен.

Яра жап лийме годым ме Римма дене кинош коштынна; пӱтынь еш дене  заливысе пляжыште канена,  паркыште шӱлалтен коштынна, Стахан Рахимов  ден Алла Иошпен  вокал дуэтыштын  концертыштыже  лийынна, икана йолташ-влак дене пырля ресторанныште шинчылтна. Мылам оласе монча келшен, тушто сайын каналтенам. Тудо кугу огыл, но  волгыдо да йоҥгыдо мочадӱран, яндар, кукшо паран ыле. Тушто тӱрлӧ веньыкым шулдын ужаленыт.  Банщиклан илалше пеш поро эстон пашам ыштен.

Кажне шошым ме Римма дене икмыняр лу килограмм чапле шереҥге колым налына да коштена ыле.  Тыгай чапле колым ме вараже нигушто ужын огынал.

Эмлаш, тунемаш

Мый войсковой патологийын ойыртемжым писын рашемден шуктышым, частьысе медицине полыш пункт условийыште пациент-влакым шымлыме йӧным умылен нальым. Ректороманоскопийлан да моло специальный пашалан тунемын шуым. ТИде  шымлымашын ойыртемжым умылаш да кучылташ округысо СЭО-н начальникше медицине службо подполковник А.В.Кузин туныктыш.  ПМП-се врач семын амбулаторный приёмым эртаренам, медпунктын лазаретыштыже срочный службым эртыше  военнослужащий-влакым эмленам. Изирак хирургический операцийымат ышташ логалын.

Кажне ийын Сестрорецк окружной погрангоспитальыш кок-кум арнялан командировкыш миен коштынам. Гарнизонный госпитальыште йӧн лийме семын практиковатленам, тушто кӱлеш лийме годым черле-влак шотышто консультацийым налынам. Пӱсӧ энтероколит черан-влакын дезгруппыштым рашемдышашлан анализым ышташ полышым гражданский поликлинике деч йодынам. Чыла пациентым частьысе медицине пунктышто эмлаш тыршенам. Черле офицер-влакым, тыгак медпункт условийыште шымлен да эмлен кертдыме черлыеҥ-шамычым   Сестрорецкыш, юватылаш лийдымыжым верысе госпитальыш колтедыме.

Мыйын тыршен пашам ыштымемым гарнизонный госпитальын начальникше медицине службо подполковник Заборников талук эртымекак ужын шуктен. 1965 ийыште ик кечын тудо мыйым мутланаш шкеж дек ӱжӧ да госпитальыш служитлаш куснаш темлыш.  Мый куанышым да шкемын кугурак начальникем деч тыге ышташ лиеш мо манын йодым.  Мылам вес ведомствыш куснаш огеш лий манын умылтарышт. Сандене госпитальын начальникше пограничный округын военный медицине  службышкыжо тунемаш колташ йодмаш дене лекташ темлыш.  Мый тыгак ыштышым – медслужбыш письмам колтышым. Тылын военмедотделенийжын начальникше В.Ф.Терёхин йодмаш дене лекмемым умылен вашлие, мылам письма гоч вашештыш да талукат пеле гыч С.М.Киров лӱмеш Военно-медицинский академийыш тунемаш каяш путёвкым ойырыш.

Кажне ийын отрядын медслужбыжын пашажым тергаш да полышым пуаш округысо медслужбын пашаеҥже-влак толын коштыныт. Сестрорецк госпитальын врачше-влак эмлыме да документаций пашам сайын виктарен колтымемым палемденыт. Хирургий отделенийын начальникше медицине службын подполковникше В.Ф.Задоя эсогыл черланыме нерген историйым госпитальысе деч начарын огыл вӱда манын палемден. Иктешлен каласаш гын, мемнан частьыште медслужбо чыла шотыштат сайын пашам ышта манын акленыт.

Черле-влакым эмлыме деч посна военмедслужбо частьын личный составше шотышто диспансеризацийым, санитарно-гигиенический мероприятийлам эртарен. Отрядын посна подразделенийже-влакын верланыме пошкудо островлашкат лектын кошташ логалын. Икана Хийумаа островысо Кярдла оласе погранкомендатур гыч пӧртылмем годым катерысе матрос кушечын улыда манын йодо. Марий АССР гыч манын вашештымемым колмек, тыге кычкыралын колтыш: «О-о! Меже иза-шольо улынас, мыланна иктыш ушнаш кӱлеш!» Эстон рвезын чыла ойлымыжым ом ончыкто.  Чынжым ойлаш гын, тыге каласыме ӧрыктарыш, ала тиде провокаций манынат шоналтышым.

Мут толмашеш, кумылым волтышо ик случай шарналтеш.  Суур-Пыллу уремысе пӧртыш илаш пурымына деч вара  мемнам Римма ден когыньнам  пошкудо-влак шкешт дек унала  ӱжыч.  Чайым йӱмӧ годым пограничный режим нерген мут лекте. Тидын нергенже мый тунам эше нимом шот дене пален омыл. Тидын годым чонемлан ала-можо сай огылла чучо.  Ик кече эртымек, мыйым партбюро секретарь вашлие да верысе еҥ-влак дене мутланыме годым служебный темым итак тарвате манын каласыш.

Матрос дене мутланыме деч вара марий-влакын финн-угор йылме тӱшкаш пурымыштым пален нальым. Тидыже чотак ӧрыктарыш. Эше шоналтышым: кузе тыге, эстон-влак мемнан нерген палат, а ме нимом она шинче. Тунам школышто марий калыкын историйже нерген, финн-угор тӱшкаш пурымына нерген ойлен огытыл. Тылеч вара шке калыкемын историйжым шымлаш кумыл лекте; оласе киосклаште «Советское финно-угроведение» журналым, Марий АССР-ын историйже нерген книга-влакым наледаш тӱҥальым, рушла-марла мутерымат налде ыжым код.

Медицине полышым пуаш кӱлмӧ годым мый чекыш машина дене кудалыштынам.  Пеленем фельдшерым але санитарым налынам.  Икана заставе гыч пӧртылмӧ годым уазик руль воктек пурен шинчым.  Такше машинам виктараш прават уло гынат, армийыште   тидым ыштеш огеш лий. Училищыште машинам виктараш такше туныктеныт. Но правам пуэн шуктен огытыл. Мыет руль воктек шинчаш шинчым, но  машинам виктарен ыжым сеҥе,  шоссе гыч  куралме пасуш кудал лектым да  кугу кӱш  эркын миен керылтым.  Эстонийысе пасулаште кӱ шуко вашлиялтеш. Машине локтылалтын огыл, сусыргенат огынал.  Начальствылан азапыш логалме нерген ышна увертаре, но шкаланем ӱмырешлан кугу урок лие.

Капкылым шуарыме пашалан ойырымо жапыште волейболла модынна. Икана отрядын шахмат дене первенствыштыже талын модшо еҥлан, частьын штабыштыже служитлыше майорлан матым шынденам.  Вараже тудо  генерал марте кушкын шуын, СССР КГБ-н пограничный войскажын  тӱҥ управленийжын начальникшын икымше алмаштышыже лийын.

1968 ийыште Военный медицине академийыште терапий факультетын кафедрыштыже «кӧргӧ чер-влак» цикл дене врач-шамычын  шинчымашыштым нӧлтымӧ  вич тылзаш курсым эртышым. Кафедрым  медицине службын генерал-майоржо В.А.Бейер  вуйлатен.  Мыланна лекцийым лудыныт, ме профессорский обходлаште да черле-влакын клинический показательыштым  каҥашымаште  участвоватленна, отделенийлаште дежуритленна. Мый кугу интерес дене тунемынам. Мемнан группышто индеш офицер-слушатель лийын. Мый дечем посна чылан Обороно министерствын подчиненийыштыже улшо военный врач-влак  ыльыч. Мемнан группым тале педагог  да клиницист  медицине науко доктор полковник Н.С.Петров вӱден. Тудо вараже ты кафедрын начальникше лийын. Тудо мылам диагностике велым аклымаште неле черан (анемий, сакыр диабет, мокшын циррозшо черан) еҥ-влакым эмлыме пашам эскерен шогаш ӱшанен. Мылам неле бронхиальный астме черан ӱдырамашым эмлаш логалын. Мый эм вартышым ямдыленам да тудым  резинке катетор полшымо дене вигак кукшо логарыш  шуктенам, моло йӧнымат кучылтынам. Тыге чер вияҥмым чарен шогалтен кертынам. Ӱдырамаш Коми Республикыш пӧртылын кайыш да мылам икмыняр жап тауштыман письмам колтедыш.  Йӧра, тыршымем арам лийын огыл. Тыгай серыш кумылым нӧлта.

Тунемашын итогшо почеш  ик эн сай слушатель семын  мылам тиде кафедрыште  ординатурышто  тунемаш  темлышт. Но тунам погранвойскаште служитлышым  клинический ординатурыш  колташ огеш лий улмаш.

Оксам аныклен, Ленинградыште  Риммалан кӱрен норко коваште дене сӧрастарыме шем каракуль упшым налаш тоштым. Тиде ватемлан налме  икымше пӧлекем ыле.

Карелий мландыште

Частьыш пӧртылмекем  вигак Хийумаа островыш лектын кайышым. Укем шеҥгеч йыҥгыртеныт: Карел АССР-ысе Кипронмяки  посёлкысо 8-ше погранотрядын  медслужбыжын начальникше должностьыш куснаш темленыт. Тидын годым госпитальыш куснышашлан  тиде тошкалтышым эрташ кӱлеш манын умылтареныт. Округын тӱҥ врачше, военный  медицине службо начальникын  пашажым жаплан шктышо   полковник М.С. Любинскийын  темлымыж дене келшаш логале.

Кӱкшырак должностьым темлыме дене  мыйын пашам виктарен колтен моштымемым личный да деловой качествемым тергаш шоненыт векат. Вет  айдемын могай улмыжым пален налшашлан тудым начальниклан шогалтен ончыман. Изиш варарак  В.Ф. Терёхин мутланен шинчымына годым  Карелийыш от кае гынат лиеш ыле манын каласен.

Служитлыме у верыш 1968 ий  сентябрьыште шкетын, еш деч посна, ик чемодан дене лектын кайышым. Римма, Андрюша да кока Кингисеппеш кодыч. Шушаш ий тӱҥалтыште  еш кугемшаш ыле, нуным Карелийыш наҥгайыме деч ончыч у верысе илыш условий дене палыме лияш кӱлын.

Умбакыже служитлышаш воинский часть чодыра лоҥгаште верланыше Кипронмяки  ялыште верланен улмаш. Тушеч районын рӱдыжлан шотлалтше Суоярви ола марте 30 километр. Чыла гаяк пӧрт финн-влак деч кодшо улмаш.  Ялыште пограничник-влак да нунын ешышт гына иленыт.

Частьыш толын веле шуым, штабыште ыштыше ӱдырамаш-влак  мылам, йӧршын палыдыме еҥлан, санчастьыште тыгай-тугай ӱдырамаш-влак пашам ыштат манын ойлышташ тӱҥальыч.  Мылам тыге шойыч ойлыштмышт ыш келше. Мый нунын тыгай услугышт мылам огеш кӱл манын, торжанрак каласышым. Тетла тыге ойлыштмым колын омыл.

Мыйым пуым олтымо коҥган, пӧртйымалан  да мансардан кум пӧлеман пачерыш илаш пуртышт.  Пӧрт кӱкшакаште верланен, пеленжак  пакча уло. Шондан кудвечыште. Вӱдым уремысе таве гыч нумалынам. Телым пӧртыштӧ моткоч йӱштӧ ыле. Сандене эн изи пӧлемыште илаш тӧченам, голландке коҥаш олтенам.  Моло пӧлемыште  эсогыл лум киен, умывальникыште вӱд кылма ыле. Пӧртйымалне ончычсо оза деч  оксала нале  пареҥге ий моклакаш савырнен. Мылам частьын столовыйыштыжо оксала кочкаш йӧным пуэныт. Тидыже илышем чотак куштылемден.  Жапым утларакшым  пашаште эртаренам, сандене пӧртыштем нимо лийын огыл, тушко кайымемат шуын огыл.

Мый вигак пашалан пижым. Медпунктын врачше  самырык лейтенант дене пырля  стационарный черле-влакым эмленам, амбулаторный приёмым эртаренам. Икымше пачашысе лукышто верланыше  кабинетыштем  йӱштӧ кечылаште портышкемым чиен шинчылтынам.  Кастенат мӧҥгӧ каяш вашкен омыл, кылмаш огыл манын,  тулупым  шоҥалынам.

Илыме да служитлыме условий Эстонийысе дене таҥастарымаште  ятырлан йӧсырак ыле, но тиде  мыйым лӱдыктен огыл. Но изи йочан ешлан тыгай условийыште илаш куштылго огыл, адакше ватыланат паша вер  шотышто нелылык лектын.

Отрядыште яра жапым пайдалын эртарашат йӧн лийын огыл. Тушто библиотекан клуб пашам ыштен, тудо вараже шинча ончылнемак йӱлен.  Чапле парилкан монча гына куандарен. Санчасть воктенак Суоярви кугу да сылне ер верланен.

Шкет илышемым санчастьын чапле коллективше мыняр гынат сӧрастарен. Туштыжо отрядысе офицер-влакын ватышт пашам ыштеныт. Частьын пӱйым эмлыше врачше дене йолташле кылым кученна.

Мый чекыш план почеш лектын коштынам. Заставылаште да комендатурышто  личный составлан медосмотрым эртаренам, пищеблокым  да моло пӧлемым  арулык шотышто тергенам, медицине темылан  беседым эртаренам, аптечкым  пойдарен шогенам, наряд дене пырля  службыш лектынам. Икана кеҥежым границыш кайыме корныштына пеш кугу маскам вашлийынна.  Ме уазикым чарен шогалтышна. Янлык кокйола шогале, корно гоч вашкыде ошкыл эртыш да чодыра лоҥгаш пурен йомо.

Погранотрядын верланыме условийым шотыш налын, гарнизонный столовыйысо санитарный условийым  терген шогымо пашалан кугу тӱткышым ойыраш да  эпидемий ваштареш кучедалме мероприятийлам эреак эртараш кӱлын.  Мый чыла тиде пашам шуктымо годым отрядын  тыл шотышто начальникше дене пеҥгыде кылым кученам, сандене мыйым эреак умыленыт. Профилактикым ышташ тыршыме гынат,  кеҥежым пагар-шоло чер  ылыже. Икмыняр салтак йӱдым пушкедаш тӱналын.  Азап нерген округысо  медслужбо  начальниклан телефон дене увертарышым.  Тудын кӱштымыж почеш  частьыш  лчный составым тергаш СЭО пашаеҥ-влак тольыч.  Баканализ отрицательный ыле. СЭО врачын шымлымыж гыч рашемын: токсикоинфекций нарядыште лийше салтак деч  шарлен.

Округысо военный медицине службын начальникше чер ылыжме нерген телеграммым колтен ида увертаре манын темлыш. Кеч-могай азап нерген жапыштыже огыл увертарымылан але увертарыде кодымылан чотырак наказатлен кертыныт.  Но тиде гана чыла сайын эртыш.

Шукылан туныктышо эше ик случай нерген каласкалынем. Заставе-влак кокла гыч иктыштыже салтак черланен. Икымше гана ончымо годымак мый пневмоний диагнозым шындышым да экссудативный  плеврит, очыни, манын шоналтышым. Медпунктышто ешартыш шымлымашым эртараш условий уке, сандене диагнозым рентген полшымо дене рашемдаш пациентым Суоярви больницыш наҥайышым. Врач-рентгенолог мӧҥгӧ каяш ямдылалтын ыле гынат,  йодмем почеш пациентым ончен лекте да кагаз лаштыкеш «Круппозный пневмоний» манын возен шындыш. Снимкым ыш ыште, шымлыме результатым протокол семын ыш возо. Кӱлеш семын эмлыме гынат,  черлыеҥын состоянийже саемын огыл. Сандене тудым Петрозаводск оласе пограничный госпитальыш пеш писын гына наҥгаяш логале. Тушто экссудативный плеврит диагнозым шындышт. Диагноз дене келшышын эмлымек, пациент тӧрланыш. Тиде случай, черлыеҥым ответственностьым умылен, шот дене эмлаш кӱлмым эше ик гана пеҥгыдемден ончыктыш.

Яра жапым эреак библиотекыште эртаренам.  Шуматкечын шокшо паран мончаш коштынам.  Кеҥежым паша деч вара эҥер серыште каналтенам, кӱвар гоч вес серыш лектеденам, тыгыде кол модмым эскеренам.  Икана Петрозаводск оласе госпиталь гыч   толшо хирургий отделений начальник дене заставе кундемыш кол кучаш кайышна. Мемнам чек воктенысе ик островыш намиен кодышт. Эҥыримыш йылым пижыктен, олаҥгым эҥырышна.  Тыгайым мый але марте нигунам ужын омыл: кол пеш чот чӱҥген, яра эҥыримымат чӱҥгалеш ыле, шонет.  Кастене изи тулым ылыжтышна, кол шӱрым шолтышна. Подылашат жап толын шуо. Спиртым лукташ манын сумкамым почын колтышым, а тушто  нимат уке – кленчам сейфеш монден коденам улмаш. Уна ончылно пеш йӧндымын чучо.  Тудо лыпландараш тӧчен, зато тутло  кол шӱрым кочкына мане. Теве тыге эртен ешан «холостякын» ӧрдыж кундемысе илышыже.

Частьысе медслужбын пашажым саемден колтышашлан чылажымат ыштенам. Чаманен каласаш логалеш: икымше тылзылаште отрядын начальникше полковник Юдаков дене кыл начар ыле. Самырык старший лейтенантын военный медицине службо начальник семын пашам кӱлеш семын виктарен моштымыжлан ӱшанен огыл, очыни. Коклан санчастьыш йыҥгыртен да тӱрлӧ шылтыкым кычалын.  Чын, кутырымаштыже шыде шӱлыш шижалтын огыл, можыч, утларак тыршыже манын шонен вурсышын койын, кӧ пала. Мый гын «Есть», «Так точно», «Никак нет» манын, кӱчыкын гына вашештенам. Икана тудо суточный нарядыш  шогалшаш  салтак-влаклан  медосмотрым  эртарыме жапым  туддеч йотде вашталтымемлан почкалтарен нале. Ончычсо медслужбо начальник годым личный составым нарядыш шогалмекше тергеныт. Но устав почеш тыге лийшаш огыл. Замечанийым ыштымекем отрядын начпродшо шкежак частьын паша кече радамышкыже вашталтышым пуртыш. Икмыняр жап гыч командир угыч йыҥгыртыш да тый титакан отыл манын каласыш. Мыйже, тӱрлӧ кырча-марчалан кӧра пижедылмылан ӧпкелен, ондак штабдам шотыш кондыза манын вашештышым.  Кеч-мо гынат командир паша кече радамыш пуртымо вашталтышым пеҥгыдемдыш.

Сестрорецкыш корно

Мый частьыште эмлыме да прфилактике пашам саемден кертым, тидлан кӧра мыйым Петрозаводск погрангоспитальын врачше-влак пагалаш тӱҥалыч.  1969 ий февральыште Ленинградыште Карелийысе йӱдвел-касвел пограничный округысо медслужбо вуйлатыше-влакын сборышт эртаралте. Тушто мемнан частьысе медслужбым округышто ик эн сайлан шотлымо.  Совещанийыште перерыв годым Сестрорецк госпитальын начальникше полковник Владимир Евсеевич Иоффе мый декем лишеме, госпитальышкыже врач-терапевт семын куснаш темлыш.  Мый вигак келшышым, такше йывыртымем дене темлымын кӱлешлыкшым мучаш марте умыленат ыжым шукто. А сбор деч вара округын тӱҥ врачше подполковник Ленид Тихонович Гулла госпитальыш служитлаш  налме шотышто  резервыште улат манын,  шыпак увертарыш.

Ты жапыште командир дене мыйын кокласе кыл пеш сайжак огыл ыле.  Службышто лийше ситуаций шотышто нигӧ дене мутланен кертын омыл, но эше ик умылыдымаш деч вара отрядысе политотделын  начальникше полковник Э.О.Маяс дене  мутланаш тоштым.  Ондак тудо 11-ше погранокругышто служитлен, Хийумаа  островышто  погранкомендатур  начальник лийын да мыйым сайын пален – отрядыште мый сайын служитлышылан шотлалтынам. ™мбакем эше ик гана торжан кержалтыда гын, тиде часть гый колтымо нерген  рапортым возен пуэм манын шижтарен каласышым. Замполит ситуацийым пален да тўрыснек мыйын велне лийын.  Мут толмашеш, тидымат каласаш кўлеш: начальник дене кылын начар улмыжо  Сортавала олаш  куснаш йєным пуэн кертын.  Тушкыжо мыйым тыгаяк должностьыш куснаш тусо частьым вуйлатыше  К.Е.Кортелайнен ўжын. Тудо ондак 11-ше погранотрядын  штаб начальникше ыле. Но тиде жаплан мый госпитальыш налалтшаш резервыште лийынам.

1969 ий 23 январьыште Наталия ўдырна шочо. Риммам паша верысе йолташыже влак,  пеледыш аршашым да пєлекым кучыктен, саламленыт. азам ыштыме пєртыш ватем ден ўдыремым налаш  пошкудына Тамара Житник миен. Мыйым тунам отпускыш молан колтыдымыштым  ом шарне.

Ме Римма  дене письмам ваш-ваш чўчкыдын возкаленна. Тудо еш илыш нерген, Андрей, а вараже Наташа нерген  радамлын каласкален, окса чўдо, аныклаш тырше манын темлен. Карелийыш куснен кайымем деч вара  икмыняр жап гыч Кипронмякиш куснымо нерген  мутым луктын, могай пачашыште илет, свежа шєрым ужалат мо манын йодыштын. «Тушто изи йочан еш-влак улыт мо? Мом пукшат? Ондак возымет семын шєрым  ала совхозышто налаш лиеш? А мый Суоярвиште  пашаш пурен кертам мо?» манын возкален. Куснаш лиймым ватем  пытартыш тат марте вучен. Мемнан дек писынрак пєртыл манын. 1969  ий июньышто Римма тыге увертарен: Андрюша Карелийыш пеш чот кайынеже, тольык самолёт дене чо‰ешташ лўдеш, самолёт пеш чот шурга манеш. Ваш-ваш возкален илыме жапыште Римман возымо шўдє наре письмаже аралалт кодын.

У верыш куснен кертме йєн лекме нерген пален налмек,  ешым кондаш ышым вашке. Ончылгоч арамак тургыжландараш огыл манын, Риммалан увертарен омыл. Вет от пале эрла мо лийшашым. Ты жапыште еш дене пырля илаш тў‰алме нерген гына шонкаленам, адакше врач семын квалификацийым йомдарен кертме шотышто тургыжланенам. Госпитальыш кусараш тореш лийыт гын, эсогыл армий гыч  каяш ямде лийынам.

1969 ий шошым  мылам отпускым пуышт, мый вигак Эстонийыш  лектын кайышым, ешым ужмек, шочмо кундемышкем кудальым. Армий гыч кораҥмекем Марий Элыште паша верым муын кертме шотышто верысе Минздравыште  мутланаш кўлын.  Министерствыште сайын вашлийыч, Йошкар-Олаште паша верым пуаш сєрышт, эсогыл пачер йодышым кузе тєрлаш лийме нергенат  каласкалышт.

Отпуск гыч лекмекем єрым: командирын мый декем отношенийже  чотак вашталтын. Совещанийлаште мыйым эсогыл инициативым ончыктышо офицер семын мокталтыш. Вашталтышыже тыгай случай деч вара лийын, шонем. Мый заставе начальниклан шифрограммым ямдыленам, туштыжо медслужбо шотышто лийше замечанийым кора‰дыме шумлык кўштымашемым  шуктымо нерген  ушештаренам.  Командир шифрограммын текстше дене палыме лийын, лукмо пунчалым  шуктымым терген шогымым сайлан шотлен да мыйын ончылнемак телеграммеш  пунчалым утларак пе‰гыдын шукташ кўлмє нерген возен шынден. Ке‰ежым командирлан 50 ий темме нерген мылам шижтарен каласышт.  Мый пєлекым налаш оксам пуышым, но пайремышкыже мияш але уке манын шонкален коштым. Пайрем тў‰алме жапыште медпунктышто черлые‰ым ончем ыле. Кенета телефон дек ўжыт. Трубкам нальым, командир ойла: «Соколов йолташ, тендан деч молыжо чылан погыненыт. Тендан деч посна ом тў‰ал. Вучем». Полковник  мыйым шкеж пелен вера‰дыш, ончыкем коньяк кленчам шындыш. Тыге «сєрасышна».    Тылеч вара командир ден мемнан кокласе кыл саеме.

Петрозаводск  госпитальын  начальникше  М.С. Любинский йєршын вучыдымын  шкеж дек служитлаш ўжє. Тудак мылам Карелийыш куснаш полшен ыле. (Вараже ме тудын дене  Ливадийыште вашлийыннна. 1976 ий майыште тудо, «Пограничник Севера»  каныме пєртын  начальникше, мемнан ешым генеральский посна корпусеш вера‰дыш). Тыгак психоневрологий  отделенийын  начальникше  подполковник  Г.Н. Свинцов (1974 ий гыч  госпиталь начальник, полковник) дене  вашлийын мутланышна. Тудо мылам шке отделенийыштыже кугурак ординатор  должностьым темлыш.  Но мый тылеч ончыч  Сесстрорецкыш куснаш  темлымашым налынам да кєненам ыле.

1969 ий  сентябрь тў‰алтыште мылам округын медслужбо начальникше В.Ф.Терёхин  йы‰гыртыш да КЗСПО войска  начальникын приказше дене Сестрорецк оласе окружной госпитальын терапевтический отделенийышкыже  кугурак ординатор  должностьыш шогалталтынат, олмешет вес офицерым колтымо  манын увертарыш. В.Ф.Терёхин  вес офицел мийыме нерген  командиретлан ит увертаре манын темлыш, уке гын тудо тыйым вашталташ тореш лийын кертеш.  Вет пытартыш жапыште командир мыйым пеш  пагалаш тў‰алын. Тау В.Ф.Терёхинлан поро кумылжылан.

Суоярви  кўртньыгорно станцийыште медицине службо  лейтенант Ю.В.Илатовскийым (округысо медслужбын ончыкылык  начальникше) да ватыжым вашлиймек, нуным отрядын верланыме верыш  намиен шуктышым да командирлан йы‰гыртышым. Тудыжо ты жапыште черле лийын, мє‰гыштє эмлалтын. Вашталтыш толмо нерген увертарышым да тудын дене палдараш разрешенийым йодым. Командир вучыдымо уверлан мом пелешташат єрын колтыш, но мемнам приниматлыш.

Самырык специалист-влакым  мыйын илыме пєртеш вера‰дышт. Вес кечын лейтенантым  палыме лияш заставыш намиен коштыктышым, вараже  чыла делам тудлан пуымек, медпункт пашае‰-влак дене  чеверласышым да часть гыч юватылде лектын кайышым.

13 сентябрьыште служитлыме у верыш  миен шуым.  Ынде адресем тыгай лие: Сестрорецк ола, Володарский урем – кызытсе Свобода  площадь,  3-шо пєрт. У верыште мыйым эн ончыч госпиталь начальникын материально-технический обеспечений шотышто  полышкалышыже  капитан И.Н.Пранович вашлие. Толын шумем нерген  госпиталь начальниклан доложитлышым да вигак шкемын обязанностьым шукташ пижым. Тыге  у илыш йыжы‰ тў‰але.

Госпитальыште

70-шо ийла тӱҥалтыште С.М.Киров лӱмеш Военно-медицинский академийын госпитальный терапий кафедрыжын  преподавательже медицине службо  полковник В.М.Успенсийын  вуйлатымыж почеш талукат пеле наре жап самырык еҥ-влакын пагарыштын  тазыла чоражым шымленам. Отпуск жапыште Москваш миен коштым, гастроэнтерологий ЦНИИ дене кылым ыштышым. 1974 ийыште кафедре начальник медицине службо генерал-майор Г.И.Дорофеев деч вучыдымын ӱжмашым нальым, тудо  академийын клиникышкыже куснаш да кандидат диссертацым ямдылаш тӱналаш темлен. Минобороно велым тылеч ончычат темлымаш лийын. Госпитальыште пашам ышташ ӱшанымек, вес ведомствыш куснаш сай огыл манын шоналтышым.

1975 ий январьыште терапевт отделений начальник должностьыш шогалтышт. Коллектив келшен илыше, пеш профессиональный ыле. Ятыр жап оргпашалан каен. Отделенийыште врач-влак ситен огытыл, тидыже пашам нелемден. Научно-практический пашам кудалташ логале.

ВУйлатыше-влак отделенийым кок ийлан кугурак ординатор деч посна коденыт, мылам южгунамже нылле наре еҥым эмлыме пашам вӱдаш логалын. Госпитальын специалистше-влак дене пырля офицер, прапорщик да мичман-влаклан диспансерный медосмотрым эртараш, черле-влак шотышто консультацийым пуаш округын Прибалтикыште (Клайпеда, Рига, Лиепая, Вентспилс, Таллин, Раквере, Кингисепп), тыгак Карелийыште, Мурманск, Архангельск да Ленинград областьлашке верланыше воинский частьлашке лектын коштынам.

1975 ийыште майор званийым пуышт, 1979 ийыште – медслужбо подполковник званийым. 1982 ийыште С.М.Киров лӱмеш Военно-медицинский академийын военно-теҥыз да госпитальный терапий кафедрыштыже кардиоревматологий специальность дене кум тылзаш акдемический курсышто тунемым. 1983 ийыште Москваште СССР КГБ-н Военный медицине управленийжын комиссийыштыже округышто категорийлан аттестацийым эн ончыч эртышым. ВМУ-н приказше дене мылам вигак эн кӱкшӧ категориян врач-терепевт квалификацийым пуэныт.  1984 ий августышто госпиталь начальникын медчасть шотышто алмаштышыжлан шогалтеныт. Начмед семын обязанностем кумдаҥын. Мый госпитальыште лечебно-диагностический пашам виктарен колтымылан да ты пашан качествыжлан вуйын шогенам

Госпитальын пашаже эреак саемын толын. Штат кугемын, диспансерно-поликлинический, анестезиологий ден реанимаций отделений-влак почылтыныт, клиникобиологический лабораторий пашам ышташ тӱҥалын, медоборудованийым налме. Госпитальыште 155 койко ыле.

1984 ийыште мылам Петрозаводск оласе пограничный госпиталь начальник должностьым темлышт, мый ышым келше. Тидын годым теве мом шотыш налынам: Римма йоча-влак дене пырля тунем шумо верым коден каяш келшен огыл. Тиде ий тыгак Казанский университетын 1964 ийысе  выпускникше-влак дене вашлиймаш  семын ушеш кодын.

Генерал-полковник Викторов дене

1986 ийыште З.П.Соловьёв лӱмеш окружной военный клинический госпитальыште гастроинтестинальный эндоскопий шотышто тылзаш специализацийым эртышым. Служебный паша дене шкенан элысе медицинын корифейже-влак кардиологий НИИ-н директоржо ,  Медицине науко академийын  член-корреспондентше В.А.Алмазов, С.М.Киров лӱмеш Военно-медицинский академийын профессоржо-влак В.А.Бейр, А.Н.Сененко, А.О.Нестеренко, Врач-влакын квалификацийыштым нӧлтымӧ Ленинградский кугыжаныш институтын кардиологий  кафедрыжым вуйлатыше М.С.Кушаковский  да ятыр моло еҥ дене палыме лияш логалын. Врач семын мылам военный округысо лӱмлӧ еҥ-влак дене вашлийын мутланаш пернен. Ик тыгай еҥжылан Карелийысе йӱдвел-васвел пограничный округын командующийже генерал-полковник А.Г.Викторов шотлалтеш. Мый тудым эмлымаште участвоватленам, округысо частьлаште командировкышто лийме годым ужатен коштынам. Тудын дене пырля Каунасыш Всесоюзный кардиоцентрыш, тудын шочмо кундемышкыже, Чуваш АССР-ысе Цивильск олаш, чоҥештылынам.Тудын мӧҥгыштыжат, дачыштыжжат лияш, еш членже-влаклан консультацийым пуаш логалын.

А.Г.Викторов дене мемнан коклаште ваш-ваш ӱшаныме йолташле кыл пеҥгыдемын… Икана тудо изишак черланен. Округын военно-медицинский службо начальникше тудым ВМА-шке наҥгаяш шонен пыштен.  Тудлан генерал тыге каласен: «Молан? Мыйым госпитальыш Соколов дек наҥгайыза». Мый генераллан медицине дене кылдалтше йодышым гына пуэденем да эреак субординаций манметым шуктенам. Ик гана гына, 1985 ийыште, выслуго ий шагал улмылан кӧра ятыр жап коктеланыме деч вара Петропавловск-Камчатсий пограничный госпитальыш куснаш полшаш йодынам. Тушто ик ийже кок ийлан шотлалтын. Йодмемлан тыге вашештен: «Туге йодат, пуйто санаторийыш логалнет. Мыняр кӱлеш, тунар тыште служитле.

1988 ий сентябрьыште мылам Сестрорецкий госпитальым вуйлаташ темлышт. Тылеч ончыч, талукат пеле жапыште, начмед семын пашам ыштыме жапыштак госпиталь начальникын обязанностьшым шукташ темленыт. Тидын годым ятыр озанлык проблеме лектын. Шукыжым тӧрлен кертме, но нойымо чот шижалтын. Сандене у должностьышто ыштен кертме шотышто шонкалаш тӱҥальым. Воктене моральный полышым пуэн кертше еҥ ыш лий. Адакше мый ты йодышым нигӧ дене каҥашен омыл, вате мыйын пашашкем шӱшкылташ кумылан лийын огыл. «Келше!» Манын каласыше гына ситен огыл. Тыге Сестрорецкий госпиталь начальник должность дечат кораҥым. 80-шо ий-влак мылам лекшке йӧн дене пайдаланен моштыдымо пагытыш савырнышт.

1989 ий мартыште генерал А.Г.Викторов да округ штабын офицерже-влак дене пырля пытартыш командировкыш лектын кайышым. Мурманскыш да Никельыш пурен, Заполярье кундемым вертолёт дене чоҥештен савырнымек, ме Петрозаводскыш миен шуна. Тушеч автомашин дене кандашлумшо погранотрядыш кайышна. Пич чодыра гоч кудалмына годым машинана чыгынен шогале.  Мый попутный машина дене кудалаш темлышым. Ме генарал дене коктын водитель воктек пыкше пурен шична да грузовик дене Суоярви ола марте миен шуна. Машина пудыргымекат, варажат командующий шыдешкымыжым йӧршынат ыш ончыкто. Тудо шкем кучен моштышо да поро кумылан, мыскарам йӧратыше лийын.  Нигунам аватмутым кучылтын огыл. Икана гына аватмутым шарналташ веле кодеш мынын каласымыжым колынам. Тудо чӱчкыдын тыге ойлен: «Тый декет йодмаш дене толыныт гын, кок вариант гыч иктыжым ойырен нал – ит отказатле».

Тудын ойлымыж кокла гыч шукыжын пеш шергакан улмыштым жап эртыме семын гына умыленам. Чаманаш веле кодеш; тудым ондакрак вашлийын омыл. Частьыш толын шумеке, ме мончаш пурышна а вес кечынже командующий дене пырля ерыш миен коштна, колым ий йымач кучышна.  Кол кучымашын итогшо почеш участник-влаклан мыскара шотан грамотым кучыктылмо. Тунам мылам ий ӱмбалнак Вӱдия лӱм дене «за отлов разномастного ассорти» манын возыман колызын грамотыжым кучыктышт да «Специалист  широкого профиля» почётан лӱмым пуышт. Мый тунам ик колымат кечен кертын омыл. Тиде кечынак ме вертолёт дене Выборгыш чоҥештышна, тушеч машина дене Ленинградыш кудална.

Командующий медик-влакым пагален. 1989 ий тӱҥалтыште клинико-биологический лабораторийлан тунам кугу дефицитлан шотлалтше диагностический аппаратурым налаш полшаш тудын деч йодым. Тудын ходатайствыж почеш да Владимир йолташемын полшымыж дене Марий Эл Республикыш лектын кайышым да Йошкар-Оласе ик заводыш аппаратурым ямдылаш йодмаш дене мийышым. Госпиталь талук жапыште колориметрический ИФА- анализаторым пӧлек шотеш нална. 1989 ийыште госпитальым   мыйын шарнымем почеш икымше гана Погранвойскан тӱҥ клинический военный госпитальжын врач-специалистше-влак дене пырля  СССР КГБ-н  Погранвойска шотышто методотделжын  комиссийже тергаш тольо. Пеш радамлын тергышт пӱтынь эмлыме пашам, черле-влакым обслуживатлыме качествым. Госпитальын лечебно-диагностический пашажым кӱкшын аклышт, тидыже чотак куандараш, вет мый  лач тиде пашалан вуйын шогенам.

Икана кабинетышкем округысо кадр отделын начальникше полковник А.И.Тарасов толын пурыш, тудым мый  госпитальыште эмленам, капитан погонан кечыше кительышкем ончале да порын койдарышыла шыргыжалын  йодо: – Тый мо, воинский чап знак-влакым  от жапле? – Мыйын вет тыгай знакем-влак укелыт, – вашештышым мый. Чынак госпитальыш служитлаш куснымешкем ик взысканиемат лийын огыл.Тидын годымак кумылаҥдыме ик случайымат ом шарне. Кадр отдел начальник чот ӧрын. Тудо тунамак госпиталь начальникын телефон номержым пӱтыраш тӱҥале. «Соколовым «За отличие» медаль дене награлитлаш представленийым округыш колтыза», – мане, – заслуженный офицер, тынар жап чекыште лийын, войсковой врачын чыла тошкалтышыжым эртен».  Вес кечын эрдене уэш кабинетышкем пурыш да теҥгечсе мутланымаш шотышто госпиталь начальник деч йодо. «Кузе тыге, мый вет мыскарам ом ыштыл. Соколовлан представленийым тачак колтыза да доложитлыза». 1975 ийыште мылам «За отличие в охране государственной границы СССР» медальым кучыктышт. Икмыняр ий эртымек, Анатолий Иванович Тарасов уже пенсионер семын мыйын отделенийышкем эмлалташ возо. «Молодец улат, от кугешныл» манын каласымыже чонемлан моткоч келшыш.

80-шо ийла тӱҥалтыште мый заслуженный врач лӱмым пуаш округ деч кандидат лийынам.  Тидын нерген ятыр жап эртымеке округын ончычсо тӱҥ врачше медицине службо майор Г.А. Мизецкий деч пален налынам. Но тиде жаплан округын военмедслужбыжым да госпитальым вуйлатымашке у еҥ-влак толыыныт, нунын шонымашышт вес тӱрлӧ лийын…

Служебный паша деч посна мый мер пашамат шуктен шогенам. 1970 ий гыч «Пограничник» окружной газет дене кылым кученам. «Бросьте курить» икымше статьям округын ВМС начальникше В.Ф.Терёхин дене пырля возенна. Тыгак Марий Элысе республиканский ден районный газетла дене кылым кученам, Петербургысо марий-влак нерген каласкаленам.

Шочмо кундем

Мый родо-тукым кылым кугу поянлык семын акленам, сандене лишыл веле огыл, тора родо-тукымем денат кылым арален кодаш тыршенам. Авам велым родо-тукым кокла гыч шукышт дене поро кыл ыле. Авамын тукым шӱжарже (акаже) Валентина Кузьминичнан мутшо почеш, мый толын коштмем дене родо-тукымлан ик ӱстел йыр погышаш амалым ыштенам. Ме Марий Элыште да Кинешмаште илыше родо-тукым коклаште кылым кучен шогенна.

Шочмо кундем деч ӧрдыжтӧ илыме годым кужу командировкышо улмемла чучын, пуйто лишыл жапыште мӧҥгӧ пӧртылам. Авам дек пурен лекташ, родо-тукымемым да йолташем-влакым ужаш манын, кеч-кунамат шочмо кундемышке кеч кӱчык жаплан да миен савырнаш тыршенам. Кечывалвелне каныме годым, служитлыме верыш пӧртылшыла, авам дек пурен лектеденам. Тудо пеш куана ыле, йырем азапланен пӧрдын, корнылан оксам пуэден. Тудын деч ойырлен каяш йӧсӧ ыле. Южгунамже чеверласен лектын кайымекем эше ик гана тӱслен ончалаш, ӧндалаш шонен, уэш пӧртылынам.

Авам дене уна лийме годым родо-тукымем да йолташем-влак дене вашлийын мутланенам. Ушеш эн чот кодшо вашлиймаш-влак нерген каласкалынем. 1972 ий августышто ме Римма дене коктын Марий Элым ончен савырнышна. Вова да тудын ватыже Анна дене пырля Куэрсолаш кайышна. Авам дене уна лиймек, Звениговыш кайышна, тушто шӱжарем да тудын марийже Валерий дене пырля Юлышто йӱштылна, ошман серыште капкылым когартен кийылтна. Валерий ден Роза тӱшкагыдышто иленыт, ме йӱдлан нунын дене кодна. Вараже Вова да Анна ден пырля Волжскыш изи пароход дене пӧртылна. Ола мучко коштын савырнымек, унагудышто мален лекна да эрдене Йошкар-Олаш пӧртылна. Тушто шольым ден ватыжын Чехов уремысе пӧрт (тушто нуно илыме верым тареш налын иленыт) пеленысе садыште касым пеш сайын эртарышна.  Пайремышке Володя Киртаев толын ыле.

2000 ий августышто, авам дек пурен лекмек, ме шольым дене тудын «Запорожецше» дене йоча жапна эртыме верлашке коштын савырнышна. Сотнурышто ачамым шарныше еҥ-влак дене вашлийын мутланышна, йодыштна. Ешнан илыме пӧртым кычалын муаш тӧчышна, но тудым 1993 ийыште пуженыт да олмешыже ош кермыч дене коттеджым нӧлтеныт улмаш. Ачамым шарнен кертше еҥ-влакым кычалын коштна. Тудын ты жаплан кугу ийготан тунемшыжым гына муна. Но тудо пеш шагал шарнен. Пӧтъялыш, Шарачаш, Красная Корка ялыш миен коштна. Пытартышыштыже Володя Ефремов йолташем дек пурышна. Куэрсолаште ондаксе тошто пӧртнам ончен савырнышна, тудын окнажым, оҥам кырен, петырыме ыле. Яльчик ерыш да Элнет эҥер серыш миен коштна. Памарыште йочана годым илыме пеле шӱйыын пытыше пӧртнам ончална. Эсмекплякыште кочан пӧртшӧ верланыме верым ончална. Тудым 1985 ийыште Геннадий чӱчӱн ӱдыржӧ Звенигово районысо Изи Моламас ялыш рончен наҥгаен улмаш.

Йочам годым илыме кажне ял да пӧрт-влак мылам шке семынышт шерге улыт, вет чыла тидыже – изи шочмо кундемемын ужашыже. Сотнурысо пӧртын да кочамын суртшо пытыме дене мыйым эртыше жап дене ушен шогышо кыл кӱрылтӧ гаяк лийын. 2001 ий августышто мый ачамын шочмо кундемышкыже икымше гана миен коштым. Тыгодым Нина эреак пырля лийын. Тудо мыланна мемнан ачана-влакын шочын-кушмо пӧрт-влакын олмыштым ончыктен. Ме Изи Какшан серыш лекна да ача-аванам шарналтышна. Вараже шольым дене Йошкар-Олаште больницыште эмлалтше Вова Киртаев дек миен савырнышна. Тылеч вара Звениговыш кудална, авам дек пурышна. Вараже рашеме: тидыже пытартыш вашлиймаш лийын улмаш. Тудо тынам пыкше ошкеден. Уш-акылже яндар ыле, но эркын мутланен. Тудын ала-мо нерген шӱлыкын шонкалышыла койшо шинчаончалтышыже, шапалгыше чурийже ушеш кодыныт. Тудо эртыше илыш нерген каласкален, ужмо омыжо-влак нерген ойлен. Авам пеҥгыде кӧргӧ виян лийын, чылажымат тыматлын, мыскара йӧре аклен вашлийын. 90 ий деч шагал огыл илем манын.

Авам пӱтынь сар мучко пашам ыштен. Тудын фамилийже Марий Эл Республикысе Волжск олаште да Волжский районышто 1941-1945 ийлаште тылысе труженик-влаклан пӧлеклалтше  да 2010 ийыште савыктен лукмо «Они ковали Победу» книгаш пурталтшаш ыле.  Но авамын фамилийжым пурташ монденыт. Мый ешартыш томыш пуртышашлан кӱлшӧ сведенийым погышым да район администрацийыш письмам колтышым. Тудын фамилийжым «Они ковали Победу» иктешлыше республиканский томыш пуртеныт. Тиде томжым 2012 ийыште савыктен лукмо.

2007 ийыште Нина дене коктын ачана-влакын шочмо кундемышкышт эше ик гана миен коштна. Но тушто ялын лӱмжӧ деч моло нимо эртыше жап нерген ушештарен огыл. Роза шӱжаремым да тукым шольым Анатолий дене вашлийна. Валентинан марийже Валерий дене йоча жапем эртыме кундемлашке уэш миен савырнышна. Сотнур селаште школыш, ты жаплан пужен ыштыме кевытыщ пурен лекна, Курша изеҥер дек коремыш волышна, Мӱшыл ерым ончална. Пӧтъялыш пурышна, Шнуй Гурий черке воктенысе шнуй вӱдан йӱштылмӧ верыште чывылталт лектым. Ачамын фронтыш кайымешкыже пашам ыштыме школышто лиймына годым «Наши учителя – защитники Отечества» стендым ончышым. Чаманаш веле кодеш, тушто Кугу Отечественный сарын участникше улшо туныктышо-влак коклаште ачамын да икмыняр моло еҥын фамилийыштым ышым уж. Тидын нерген возен колтымемлан школысо музейым вуйлатыше деч тыгай вашмутым нальым: «…Уважаемый Василий Васильевич, хочется поблагодарить за то, что вы дали новое направление в работе нашего поискового отряда. Теперь мы ищем всех людей, которые работали в нашей школе и в годы  войны и до войны, и которые были призваны  ряды РККА… И, конечно, хочется принести извинения…» Стендым уэмдаш сӧрымӧ  школлан 175 ий темме кечыланат (2012 ий), 180 ий теммыланат шукталтын огыл.

2015 ийыште ачам велым колышо родо-тукымем-влакын Сенькан шӱгарласе шӱгарышкышт  икымше гана миен коштым да вуэм савышым. 2019 ий сентябрьыште Вова дек больницыш мийышым, выписатлалтмекше мӧҥгыжӧ намиен кодаш полшышым. Тойымашке миен коштым, талукаш ныллыштыже лийым.

Шочмо кундемыш миен коштмем годым эн сай йолташем Владимир дене ик ганат вашлийде кодын омыл. Тудо мыйым аэропортышто автомашине дене вашлиеден, шукыж годым пеленже шольымат лиеден, кажне гана ужатен колтен. Ме тудын дене яра жапнам пырлы эртаренна: дачыште каналтенна, Звенигово ола кундемыште Юл серысе каныш базыште йолташ-влак дене вашлийын мутланенна, поҥгым погаш, колым кучаш коштынна саунышто мушкылтынна да тулеч молат. Кокшайск селаш, Карака ерыш, Чернушка эҥерыш да шочмо кундемысе моло сылне верыш миен коштмаш тудын деч посна эртен огыл. Шуко гана мый тудын дене маленам, родо-тукымжо дек ялыш да мӱкш отарыш унала миен коштынна. Вова ӱшанле йолташ лийын. Мемнан коклаште секрет лийын огыл.  Илышым ик семынрак онченна, икте-весынам вигак умыленна.  Владимир 2010 ийыште инсульт деч вара илыш гыч кайыш.

Марий мер паша

90-шо ийлаште Ленинградыште Марий Эл гыч толшо еҥ-влак илат мо манын шоналтышым, Нунын дене вашлийын мутланыме шуын. 1966 ийыште лукмо «Марий сандалык» информационно-статистический справочникыште да моло источникыштат Петербыргысо марий-влак нерген йӧршын ушештарыме огыл. 1996 ий октябрьыште мый «Марий ушемым» вуйлатыше-влакын ӱжмышт почеш Йошкар_Олаш марий калыкын IVпогынышкыжо миен коштым. Тушеч пӧртылмекем рашемдышым: 1989 ийысе перепись почеш Ленинградыште 1847, а областьыште 946 марий илен. Моло диаспор семын марий-влакын этнокультурный ушемышт лийын огыл. Мый икмыняр марийым кычалын муым. А вараже земляк-влакын обществыштым чумыраш шонымаш шочо. Мый землячествын уставшын проектшым да моло документым ямдылышым. 1977 ий 2 ноябрьыште погынымашым погышна да «Марий культур шотышто Санкт-Петербург рӱдер» мер организацийым ыштыме нерген пунчалым лукна. Мыйым обществын правлений председательжылан сайлышт. 1997 ий 26 декабрьыште организацийым Санкт-Петербургын юстиций управленийыштыже регистрироватлыме. Организацийын тӱҥ пашажлан марий калыкын национальный культурыжым арален кодаш да вияҥдаш йӧным ыштымаш шотлалтын. Вес ийынже Марий Элын   Культур министерствыже да моло учреждений ден организаций-влак дене кылым ыштышым. Санкт-Петербургысо национально-культурный ушем да келшен толшо моло учреждений-влак дене кылым кучаш тӱҥальым. 1998 ий 12 июньышто Ленинград мландыште Всеволожск районышто «Пеледыш пайрем» икымше марий национальный пайремым эртарышна. Тудо тӱҥ массовый пайремыш да поро йӱлаш савырныш. Лач тылеч вара земляк-влак тӱшкан погынен мутланаш, пырля пайремлаш кумылаҥыныт. Землячествыште пашам ыштыме жапыште Петербургышто илыше марий-влак коклаште шуко йолташым муынам. Пашам виктарен колтымек, правлений председательын пашажым весылан ӱшанен пуышым да чулымын шуктен толмо паша деч кораҥым.

Ххх

Кӱчык огыл илыш корным эртыме. Тушто сайжат, удажат шуко лийын. Йоча жап ӱштылалтдыме кышам коден. Ачам фронтыш ужатыме, кеҥежым коча дене Эсмекплякыште илыме поснак чот ушеш кодыныт. Лач тушто мый авм велым родо-тукымнам икымше гана ужынам, марий ешын илыш ойыртемже да национальный культур дене палыме лийынам. Ача-авам йӧратыме да пагалыме шӱлышым ӱмырем мучкылан арален коденам.

Еҥ илемлаште илен коштын, эреак шке пӧртан але пачеран лияш шоненам. Вараже Куэрсолаште изи пӧртан лиймекынат, тудым «шочмо пыжаш» семын аклышаш ыльна, но тидым ме, кумылна лектеш гынат, ыштен кертын огынал.  Ме толшо еҥ лийынна, мемнан шӱм-чоннам тушто ниможат вӱчкен огыл. Мый спорт денет кылым кучаш, музык денет заниматлаш, сӱретлаш тунемаш шоненам. Но тидлан оксажат ситен огыл, моштымашемат шагалрак лийын векат. Суворовец лийнем ыле.Эсмекплякым шотлаш огыл гын, кум тӱрлӧ школышто тунемынам. Ремесленный ден речной училищыш тунемаш пураш, пашазе лияш тӧченам. Пашаче ӱмыремым медицинылан пӧлеклем манын нигунам шонен омыл. Но лу класс деч вара пӱрымашын тыгела савырнымыж деч вара военно-медицинский  училищыш  тунемаш пурышым да  тудым сайын тунемын лектым.

Лач ты жапыште умыленам: ӱмыраш пашам – медицине. Тольык вот академийыш пурышашлан С.М.Киров лӱмеш ВМА-н учебный рӱдерышкыже сборыш каяш тореш лийынам да институтым тунемын пытаренам. Институтышто тунемме жапыште научный пашалан кумылан лийынам. Вуз деч вара шочмо кундемыштем пашаш пураш шоненам, ешартыш юридический образованийым налнем ыле.  Но пӱрымаш вес тӱрлӧ улмаш, СССР Вооруженный Вийыш действительный военный службыш налалтынам да военный врач лийынам. Вийым поген шуктымо жапем службышто да еш верч тыршымаште эртен. Пӱтынь илышем, манаш лиеш, ош медицине упшым упшалын да ош халатым чиен, пашам ыштымаште эртен каен. Кажне кечын тыршен ыштыме пашаште, героизм деч посна, эртен. Погранвойскаште 45 ий врач семын служитлымаште эртен кайыш. 75 ий теммек, пенсионер радамыш ушнышым.

Мый шочмо кундемем шумлык йокрокланенам. Ийгот погынымо семын чон шочмо вер-шӧрыш утларак да утларак ӱжын. Пенсийыш лекмекем ик жап кугезе-влакын шочмо кундемыш пӧртылаш, пытартыш ийлам тушто эртараш да тусо мландыш куры-курымелан возаш шоненам. Но Сестрорецкыште чырык курым служитлымек да военный службо гыч кайымек, тушанак кодым,  ешемат нигуш куснен каяш шонен огыл, адакше тушто мемнам нигӧ вучен огыл. Тыге Сестрорецк кокымшо шочмо кундемышкем савырныш.

Илышым достойнын илен эртаренам, шонем. Чыла шонымашемжак шукталтын огыл, южыжо реальный илыш дене келшен толдымыжлан да лекше йӧным кучылтын моштыдымемлан кӧра, очыни. Самырыкем годымат, варажат должность, лӱм, награде нерген шонен омыл. А вет военный еҥын кушмыжо лач чыла тидын дене чак кылдалтын. Мый вий-куатемым мучаш марте кучылтын омыл, шонем, кӱшкыракат нӧлталтын сеҥем ыле, очыни. Илышын шындыме ятыр йодыш шотышто вашкен, келгын шоналтыде ойым пидынам. Икте гына шӱм-чонемым лыпландара: тиде але вес ошкылым тунамсе жаплан келшышын ыштенам.

2021 ий октябрьыште мылам 85 ий теме. Родо-тукымем, йолташем да пырля служитлыме ен-влак деч шуко саламлымаш пурен. Чылаштланат алал кумылын тау ойлем.  Римма дене коктын кодмеке иктые-весылан полшен илена. Икшывына-влак, уныка коклан толын каят. Ме нуным кеч-кунаиат йывыртен вашлийына…

Теве мыйын илыш корнем нерген каласкалымашат мучашке лишеме. Чылажымат шӱм-чон вошт колтымо. Илышыштем мо лийн гын, чылажымат чон корштен угыч илен лектым. Мутат уке, ушышто тыште возымо деч ятырлан шукырак лодемалтын кодын. Шкемын уныкам-влаклан да нунын икшывыштлан родо-тукым кылышт, родо-шочшышт да еш кыл нерген каласкаленам, текстым фотоиллюстраций дене пойдаренам. Марий кундемын историйже гычат, мыйын шонымаште,  кӱлешан факт-влакым ончыктенам. Шарнымашем документальный сынан, мом тыште возымо гын, чылажат – чын.  Тиде шарнымашем мыйын ончыкылык тукымем, лишыл родо-тукымемлан да шке тукымын историйжым пален налаш шонышо-шамычлан пайдале лиеш,   шонем.

 Василий СОКОЛОВ

Ленинград область, Сестрорецк ола. 2022 ий февраль

Марий йылмыш Павел Шакиров кусарен.

Опубликовать в Одноклассники

Добавить комментарий