«Туныктышо мыняр йодеш, тунар тунемыт»
Кӱртньым мыняр таптет, тунар пеҥгыдемеш. Айдеме денат тыгак: илышын ик йыжыҥжым сеҥен эртымеке, весыштыже тудын кӧргӧ куатше виянрак лиеш, кумшышто – эшеат. Тыге ик ошкыл почеш весе, тӱҥжӧ – камвозаш огыл, эре ошкылаш, кунамже вуйым сакен да пӱгырген, но ошкылаш, ошкылаш… Мыланна, ялысыжлан, тидым эшеат пеҥгыдын ыштыман, очыни. Тачысе лаштыкын унаже – Кужэҥер район Купсола ялын ӱдыржӧ, уста туныктышо, Йошкар-Оласе строительно-промышленный техникумым вуйлатышын воспитаний паша шотышто алмаштышыже Лилия Кожевникова.
Вуйлатышын воспитаний паша шотышто алмаштышыже. Каласаш гына куштылго, а пашаже нимучашдыме шуко да тӱрлӧ шӧрынан. Кажне ийын ты тыште нылшӱдӧ наре тунемше шкан келшыше специальностьым налаш ямдылалтеш. Туге, нуно эше йоча улыт, но йочасадысе але школысо семын кӱлеш семын ненчашет ок лий, манашат лиеш – вараш кодмо. Санденак техникум вуйлатышын воспитаний паша шотышто алмаштышыжлан кажныж дене посна пашам ыштыман, чылаштын тунемаш кумылыштым савырен кертман, чын корныш виктарыман – икманаш, чынжымак, кокымшо ава лийын моштыман. Санденак тиде техникумышто ынде 2005 ий гыч пашам ыштыше Лилия Михайловна кажне студентым пала: фамилий да лӱмжӧ дене веле огыл, койышыжымат.
А толынжо ты тунемме верыш историйым туныктышо семын, тунамак Лилия Михайловналан класс вуйлатышын сомылжым пуэныт. Ешартыш пашам йодмеке, тудлан тӱшкагудышто воспитательлан ышташ темленыт. Келшен. Воспитательын сомылжо мучашдыме лийын, адакшым каныш деч посна – тунамат студент-влак дене тӱрлӧ паша ыштен, мероприятийлам эртарен. Икмыняр жап гыч производственный мастерлан курсым эртен, кумшо разрядан столяр лийын. А 2016 ий гыч – техникумым вуйлатышын воспитаний паша шотышто алмаштышыже. Но тиде кӱкшытыш шумо корно эрежак тӧр лийын огыл, адакшым…
– Мый изи годсек кушташ, мураш йӧратенам, – ойла Лилия Михайловна. – Кушташыже – поснак. Ачам дене эсогыл Кужэҥерыш музыкальный слухем тергаш миенна, туштыжо Йошкар-Олаш, музыкальный школыш, каяш темленыт. Но тунемаш пураш вараш кодмылан кӧра ышна кай. Авамжат «Куштен кошташ ӱмырет мучко от тӱҥал вет, тиде – серъёзный профессий огыл» манын. Тиде каласымат шӱмешем логалын ала-мо. Но школышто тунемме годым историйым чот йӧратенам. Ты предметым туныктышо Валерий Иванович Якимов первый тошкалтышым ышташ полшен. Тудо вет кагаз гыч лудын каласкален огыл, шке гыч ойлен да туге моторын, лывырге йылме дене, оҥайын. Иктаж-могай событий шотышто ме классыште кумытын туныктышо дене эре ӱчашена ыле. Тидат ушышто лийын, чонышто кышам коден, очыни, сандене Марий кугыжаныш университетыш тунемаш пуренам, но заочно – баллем ситен огыл, а молан ситен огыл? Корнет, шонымашет икте веле огыл лийын да… Идалык тунеммеке, мыйым Йӱледӱр школыш пионервожатыйлан пашам ышташ ӱжыч. Тӱҥальым, мылам моткоч келшыш. Кок ий гыч изирак классыште туныкташ шагатым ойырышт, тыгодымак школ пеленысе интернатыште воспитательлан ышташ тӱҥальым. Тыге школыштак кодым.
Туге гынат Лилия Михайловнан кушташ кумылжо садак йомын огыл. Тиде кумылетым, шонымашетым тудо содыки илышыш мыняр-гынат пуртен кертын манашат лиеш: школышто куштышо группо-влакым чумырен, нуныжо тӱрлӧ конкурслаште усталыкым ончыктеныт, эсогыл зональныйыштат лийыныт. А вет тунам интернет кумдан шарлен огыл ыле, сандене куштымашым Лилия Михайловна шкак шонен луктын. Икманаш, пашаште тудо «шолын», адакшым историй урок дене шагатымат тудлан шуко пуаш тӱҥальыч.
– Школышто дисциплине чоткыдо лийын. Виян педагог-шамыч пашам ыштеныт. Туныктышо деч йодмаш пеҥгыде. Мый туныктенам да шкежат шукылан тунемынам, шкемым туныктенам – ненченам манаш лиеш. Умыленам, туныктышо мыняр йодеш, тудын предметшым тунар чот тунемыт, йӧратат, – умбакыже ойла уста педагог.
Лилия Михайловнат шкеж дечат, тунемше-шамыч дечат пеҥгыдын йодын, санденак урокыштыжо йоча-влак шып шинченыт, тӱткын колыштыныт, а йодышым пуа – шуко кид нӧлталтын, кӧм йодашат от пале. Тыге 2003 ий марте. Чыла сай, но шӱм-чонлан ала-мо ситен огыл, тудо эше ончыко ӱжын.
– Мыйын эреак Йошкар-Олаш каяш шонымаш лийын, – чоным почын ойла Лилия Михайловна. – Ачамлан «цивилизацийыш кайымем шуын» манынам. Тудо жаплан марлан лектынам ыле, пелашем Москваште вахте йӧн дене пашам ыштен. Мый тудым Йошкар-Олаш куснаш ӱжаш тӱҥальым.
Шонымаш шукталтын. Но «цивилизациет» шокшын вашлие манын каласаш огеш лий. Лилия Михайловна омсам ыштыме фирмыш пашаш пурыш, но шукылан огыл: неле пашам тазалык чытен огыл. Адакшым изи ӱдыржылан йочасадыште вер кӱлын, вет ял гыч толшылан прописке деч посна икшывым дошкольный тӧнежыш пуаш йӧн лийын огыл. Лилия Михайловна Йошкар-Оласе 22-шо №-ан йочасадыште воспитательлан ышташ тӱҥалын. Кӱчык жапыште тушто «Эн сай воспитатель» лӱмым сеҥен налын. Тудо йоча-влакым йӧратен, нуно – тудым, ача-ава-влакат пагаленыт, но тушто умбакыже ышташ пӱрен огыл улмаш, кеч вуйлатыше тудым кодаш ӱжын гынат. Тудо адакат пашам кычалаш пижын. Но ындыжым школыштат, йочасадыштат огыл – техникумлаште.
– Молан? Ала… Тыге 12-шо №-ан училищыш миен лектым, тунам тушто МЧС направлениян специалист-влакым ямдыленыт: пожарныйым, утарышым… Набор кугу лийын – 10 группо! Историйым туныктышылан пашам ышташ тӱҥальым, тыгак группын класс вуйлатышыже лийынам. Группышто 25 еҥ тунемын, чылан форман улыт, дисциплине чоткыдо. Пашадар шагал гынат, мылам келшен. Но оптимизаций тӱҥалмеке, мылам тушеч тиде техникумыш куснаш темленыт, – шарналта ӱдырамаш.
Иктешленрак каласаш гын, содыки илышет тудым кушташ огыл, а самырык тукымым туныктымо да воспитатлыме пашаланак ямдылен, туныктышо ачажын кышаж дене ошкылаш пӱрен улмаш. Арам огыл лач тудо ӱдырлан авторитет, пример. Лилия Михайловна, туныктымо пашаште ӱлыл тошкалтыш гыч кӱшыл марте шуын, чыла вережат чоным пыштен пашам ыштен да кызытат тыгак. «Тугеже, кызытсе туныктышо могай лийшаш?» йодышлан тудо тыге вашештыш:
– Тачысе илышлан тиде моткоч кугу йодыш. Ала-молан туныктышым кызыт огыт шотло: йоча-влакат, ача-ава-шамычат. Ончыч пагалымаш, тӱткыш лийын гын, кызыт арвер гай: лийман, сандене уло, а пагалымаш ала-кушко йомын. Тиде пагалымаш ынже йом манын, туныктышо эре шке кӱкшытыштыжӧ лийшаш, шкем кидыштыже кучен моштышаш. Тачысе педагоглан эше универсальный лийман. Йоча-влак писын ончыко каят, сандене, нуным поктен шуаш манын, мыланна эре тунемман да ик кӱкшытыштӧ, чак лийман, но тыгодымак дистанцийым кучен моштыман. Мутлан, мемнан техникумышто начар тазалыкан икшыве-влакат тунемыт. Нунылан йӧратымаш моткочак кӱлеш. Но утыжым йӧраташ ок лий, молан манаш гын шӱмыш пуртена, а вара йӧсланат. Мемнан дене теве могай йоча-влак тунемыт. Чыла вереат чоным почын пашам ыштыман. Кӱлеш сеҥымаш. Айдеме тунам гына шке кӱлешлыкшым шижеш. Кӱлеш эреак вашталтыш, ик верыште шогаш ок лий, тудо эре ошкылшаш, пӧрдшаш: тунемшаш, туныктышаш, колыштшаш, ончышаш… – кутко гай. Мый шкеже спортлан шӱман улам, ӱстембал теннис дене модам, ече дене Кортышто куржталам, пашаш йолын коштам. Эрдене кынелам – зарядкым ыштем, йӱштӧ вӱд дене йӱштылалтам. Да кызытат кушташ йӧратем, йӧратем марий радиом колышташ, марий театрыш кошташ, йӧратем марий калыкем, марий йылмем, Марий Элем…
Г.Кожевникова
ФОТО: Сервер, Кожевникова, папка ЛИЛИЯ КОЖЕВНИКОВА, ЛИЛИЯ 7, ЛИЛИЯ 8, ЛИЛИЯ 9
Ситарат ыле, очыни, но вет шонымашыже, корныжо ӱдырын шуко лийын. Туге гынат илыш тудым кушташ огыл, а вес пашалан ямдылен. Заочно тунемше выпускницыжым Йуледӱр школыш пионервожатыйлан пашам ышташ ӱжыныт. Мо, шонеда? Келшыш. Да вес семынже лийынат кертын огыл, вет Лилия Михайловнан ачаже ӱмыржӧ мучко школышто туныктен, ӱдырлан эреак авторитет лийын
