«Мыйын ийготем – мыйын поянлыкем» – руш мурысо нине шомак-влак Морко район Унчо ял шотан поселенийыш пурышо Ямбатыр ялеш шочын-кушшо, кызыт Шап Унчо ялыште илыше Таисия Яковлевна Никодимовалан моткоч келшен толыт. Тений 6 майыште тудлан 90 ий темын. удо келге вожым колтышо Чолкай тукым гыч. Ачаже – Элексей Япык, ачаже – Вӧдыр Анна, ешыште вич икшыве кушкын: ныл эрге да Тайса. Тачысе кечын кумытынжо, юмылан тау, илышаш кечыштым шуят. Шочмо суртыштат петырналтын огыл, Виссарий (Виссарион) шольышт куча.
Кугу сар деч ончыч шочшо-шамыч семынак, Тайсалан шуко йӧсым чыташыже логалын. Шужен илалтын. Йӧра пӱртӱс пукшен луктын манаш веле кодеш: коляшинчаланшудын нӧшмыжым рӱден, йоҥыштен, ик-кок пареҥгым нӱжен, аваже лепошка гайым ыштен пукшен. Йоча пагыт гыч урвочым поген кочмыштым тачат пеш раш шарна.
Варажат илышыже куштылго лийын огыл. Самырыкак фермыште пашам ышташ тӱҥалын. Ушкал презым ыштен – презыжым ойырымек, тудлан ончаш ӱшаненыт, тунам тӱжаҥденыт – лӱшташ пуэныт. Кид вий паша мыняр ӱнарым йодын! Мӧҥгышт кечываллан гына кочкаш толын каеныт, эре – пашаште.
– Ожно вольыкым кеҥеж гоч вӱташте шогыктен огытыл, кӱтӱм нарезке манме олыкышто кученыт. Мый вара сушилке коҥгам олташ тӱҥалынам. Мемнан пӧрт гай кугу коҥга, кермыч ӱмбалан, тушко кок мешак шурным шарен коштен улына. Аҥа гыч толшо шурно вӱдыжгӧ, вик складыш огыт оптыкто. Коҥгамбалне кошкымекыже, омса гоч кышкенна – тугай шокшо, йыдал гоч йолым когартен. Чыла ӱштын луктына да уэш вес мешакым шарена. Возакыш олташ пум йӱдым тылзе волгыдо дене йыген улына, – шарналта Таисия Яковлевна.
90 ий ман, а чыла тачысылак раш шарна. Шурным пуалтареныт, 8 мешакым теменыт да, кычкыме имньыш оптен, складыш наҥгаеныт, вара 60 килоан мешакым тупышкышт пыштеныт да, тошкалтыш дене тошкал-тошкал кӱзен, ларыш опталыныт. Тыгай паша таче кузе ышталтмым таҥастараш гын, ӱшанымылат ок чуч. Но мом ыштет, жап тугай лийын, илышыжат, пашажат… Тунамсе тукымын пеҥгыдылыкшылан, чытышыжлан ӧраш гына кодеш!
– Мый кызытат эше нумалын кертам! – ышталеш Тайса кува.
– Авай, эше ӱшкыжым кычкымет нерген каласкале, – воктеныже шогышо Зоя ӱдыржӧ шарналташ полша.
– Ӱшкыж дене изат куралаш коштын, а мый кылтам шупшыктенам. Кылтам тошкен от мошто гын, корныштак йӧрлын кая. Мый пеш оптен моштенам, ик уламат шаланен огыл. Ӱшкыж вет пеш ӱскырт вольык, ялна шеҥгелне корем ыле, тушеч корно ятырлан кӱчык гынат, коштын огынал: ӱшкыж вӱдым йӱаш пура манын, йыр, Паймыр ял воктеч савырен кондена ыле, – каласкала.
1956 ийыште Никодимов Элексейлан марлан лектын. Ойлымыж почеш, келшенжат огытыл, кум ийлан кугурак каче дене, армий гыч толмекыже, палыме лийыныт. Кугу сӱан лийын огыл, тулар-тулачышт шошо вӱдшор корно дене имньыш шынден конденыт.
Марлан толмо почешак пӧртым чоҥаш пижыныт. Тайса шкежат чодырашке пушеҥгым йӧрыкташ коштын, тунам машина да монь лийын огыл, имне дене шупшыктеныт. Ик ийын пурам, а вес ийынже пӧртым нӧлтен шынденыт. 1959 ийыште кокымшо шочшыштым, Галям, у суртыш конден пуртеныт.
«Тунам мӱма ыле, уло калык полшен», – кызытат таум ыштен ила Тайса кува. Мӱма – тиде вӱма, Унчо велне тыге ойлат.
Таисия Яковлевна кызытат тиде пӧртыштак ила. Йоҥгыдо, ару, ласка. Светлана ӱдыржӧ Нижний Тагил деч пеш мотор пӱрдышым урген конден, сӱретше ялт марий тӱрла коеш.
Таисия Яковлевна сӧсна ончымаштат тыршен, колхоз тӱшка пашашкат коштын. Марийже бригадир лийын гынат, ял калык деч ӧрдыжеш кодын огыл. Йочам ыштымекат, вигак пашаш лектын. Тунам Тайса гына огыл, моло ӱдырамашат «азам уло» манын, яра киен огытыл.
– Сентябрьыште пареҥгым лукташ аҥам шеледен пуэныт. Ик тылзаш Зоя ӱдыремым мариемын аважлан коден кайышым. Кинде нӧнчыкыш сакырым шавалта да лапчыкыш пӱтыралын, азалан чизаш олмеш пуа ыле. Южгунам пасушкак чизым пукшаш нумал намиен, – шарнымаш кызытат ила.
– Ала муралтет ыле? – ӱстелтӧрыштӧ кутырен шинчымына кокла гыч йодына.
– Могайым? Мый мураш пеш йӧратем. Шочмо кече нерген мо?
– Уке, авай, тошто муретым, шуйдарен-шуйдарен мурыметым, – Галина кутырта.
– Муралтышаш, – мане да шуйдарен колтыш:
Шочашыжат шочынам да,
Шочмеке, илыде огеш лий.
Шочмеке, илыде огеш лий да
Чылажымат ужде огеш лий.
Чарналтымек, кокыралтымыла ыштыш да, «Мураш йӧратем шол» манын, вес лудышым шуйдарыш:
Кеҥеж кечет тольо, шыже йӱштет толале –
Олыкышто пеледыш кошкале.
Рвезе ӱмырем, молодой рвезылыкем
Шоҥгылык жапем поген нале.
Шочмо кагазыштыже шочмо кечыжым 6 майым возымо, ала икмыняр кечылан ондакрак шочын гынат, 90 ий ончычсым кӧ пала ынде, тунам вет аза шочмеке, вик возыктен огытыл. Мо гынат, тений лӱмгечыжым ты кечынак пайремленыт. Чолкай тукымжо гыч шуко родыжо, пошкудо, шочшо-влак саламлаш толыныт – 30 наре еҥ! Пӧрт тич! Таисия Яковлевнан лӱмешыже тӱрлымӧ-шерлыме тувыр-шовырым лӱмынак ургыктеныт. Поян ӱстел чесым погеныт.
Элексей ден Тайса куд шочшым – кум ӱдырым да кум эргым – ончен куштеныт. Эн кугу ӱдырышт Галина (Чеботаева) самырык годымжак Свердловск кундемыш аваже велым Леонид ден Иосиф чӱчӱжӧ-шамыч дек каен да тушанак кодын, Нижний Тагилыште пиалжым муын, ӱмыржӧ мучко – бухгалтер. Светлана (Яковлева) кызыт Свердловск олаште ила, кевытчылан ышта. Тораштырак улыт гынат, идалыклан ик-кок гана толын каяшак тыршат. Эн изи Зоя ӱдырышт (Соколова) Морко район Шордӱр вел Кушнанурыш марлан лектын, пелашыж дене туштак ила. Саня изашт – Морко посёлкышто, кок эрге – Валерий ден Юрий – авашт пелен.
Коваштым 5 уныка, 8 кугезе уныка куандарат.
– Адак ик муретым муралте, Тайса кокай, – йодына.
– Тений ала-мо тазалыкем мӧҥгештмыла чучеш. Теле мучко кудывечышкат лектын омыл. Ожно пӱжалт кылмымыжат шуко лийын шол, – мане да муралтен колтыш:
Йӱштыжымат йӱштӧ ман ом ман да,
Шокшыжымат шокшо ман ом ман.
Шокшо дене йӱштыжым да
Чытен илаш шочынам.
Шкемын мутемым эше ик гана ушештарен каласем: коча-кова ийготышто улшо-шамыч моткоч пеҥгыде улыт. Таисия Яковлевнан уш-акылже кызытат пӱсӧ, ончалтышыже волгыдо, шонымашыже яндар. Ятыр жап мутланен шинчымына годым нигӧмат вурсен ыш ойло, илышыже йӧсӧ лийын гынат, ик ӧпке шомакшат ыш шокто. «Юрий ден Валерий эргым-влак мыйым пеш ончат. Мо йодмемым тунамак шуктат», – тауштен ойлыш.
– Ончо, мыланем пенсийым пуэныт гына ыле. Адак ик тӱжем теҥгем пыштен коденыт, – воштылеш.
– Тиде шочмо кечетлан, авай, эше 100 ий марте иле манын пӧлекым ыштеныт, – мыскара денак вашештышт ӱдыржӧ-шамыч.
А Таиса Яковлевна чарныде мемнам шуна:
– Те кочса, ида аптыране. Корныштыда ала шуженат коштыда, оведым кочса.
Унчо велне шӱрым оведе (обеде) маныт.
Шап Унчо, але калыкыште кӱчыкын Шап маныт, Унчо ял шотан илемыш пура. Ужар шаршудан ик уреман ялыште 44 пӧрт уло, тыште 113 еҥ ила. Уто йӱк-йӱан ок шокто, икте-весе дене келшен илыше тысе калыкым пӱртӱс вӱчкен ашна. 90 ийым эрталтыше Таисия Яковлевна лач тыште шке пӱрымашыжым муын, тичмаш пиал дене ила.
Лидия СЕМЕНОВА
М.Скобелевын да еш альбом гыч налме фото
